Hai thái cực của trái cây xuất khẩu Việt Nam, một loại chạm mốc 3,2 tỷ USD, một loại mất 60% giá trị chỉ còn 400 triệu USD 

Trong những năm gần đây, thanh long và sầu riêng là hai loại trái cây xuất khẩu chủ lực của Việt Nam đã có sự phát triển  trái ngược hoàn toàn. Trong khi thanh long từng là "ông hoàng xuất khẩu" nhưng đang trên đà suy giảm, thì sầu riêng lại vươn lên mạnh mẽ, liên tục lập kỷ lục mới về kim ngạch. 

Thanh long dần đánh mất vị thế xuất khẩu, trong khi sầu riêng vươn lên mạnh mẽ, thiết lập kỷ lục mới và trở thành "vua" trái cây Việt Nam. Ảnh minh hoạ

Theo Hiệp hội Rau quả Việt Nam, trong tháng 1/2025, xuất khẩu thanh long đạt gần 58 triệu USD, giảm 9,8% so với cùng kỳ năm trước nhưng tăng mạnh 34,5% so với tháng 12/2024. Ngược lại, xuất khẩu sầu riêng chỉ đạt hơn 31 triệu USD, giảm tới 73% so với cùng kỳ năm 2024. 

>>Chính sách mới giúp công chức, viên chức nhận lương tăng thêm tới 9 triệu đồng/tháng  

Đây là một diễn biến bất thường, bởi từ năm 2023 đến nay, sầu riêng liên tục dẫn đầu nhóm trái cây xuất khẩu với tốc độ tăng trưởng ấn tượng. Việc kim ngạch xuất khẩu sầu riêng sụt giảm đáng kể trong đầu năm 2025 đặt ra nhiều câu hỏi về triển vọng của loại trái cây này trong thời gian tới. 

Thanh long từng giữ vị trí số một về xuất khẩu, đặc biệt được ưa chuộng tại Trung Quốc, nơi Việt Nam chiếm đến 90% thị phần. Tuy nhiên, kim ngạch xuất khẩu loại quả này đã suy giảm đáng kể trong những năm gần đây. 

Giai đoạn đỉnh cao rơi vào năm 2018, khi kim ngạch xuất khẩu đạt 1,27 tỷ USD và duy trì mức 1,25 tỷ USD vào năm 2019. Tuy nhiên, từ năm 2020, xuất khẩu thanh long bắt đầu lao dốc do tác động của đại dịch COVID-19. Các biện pháp kiểm dịch nghiêm ngặt của Trung Quốc đã làm gián đoạn chuỗi cung ứng, khiến kim ngạch xuất khẩu giảm mạnh xuống còn 663 triệu USD vào năm 2022. 

Mặc dù từ năm 2023, thị trường có dấu hiệu phục hồi, nhưng tổng kim ngạch xuất khẩu thanh long năm 2024 chỉ đạt hơn 400 triệu USD, thấp hơn nhiều so với thời kỳ hoàng kim. Nguyên nhân chính là do Trung Quốc dần chủ động nguồn cung nội địa và ưu tiên nhập khẩu các loại trái cây khác. Trong khi đó, việc mở rộng thị trường sang Mỹ, EU và Ấn Độ gặp nhiều rào cản cạnh tranh, khiến thanh long Việt Nam không thể bứt phá trở lại. 

Trái ngược với thanh long, sầu riêng đã có một hành trình tăng trưởng đầy ấn tượng trong những năm gần đây. 

Bước ngoặt quan trọng diễn ra vào tháng 7/2022, khi Việt Nam và Trung Quốc ký Nghị định thư về xuất khẩu sầu riêng chính ngạch. Việc này giúp sầu riêng được thông quan thuận lợi hơn, đáp ứng các tiêu chuẩn kiểm dịch nghiêm ngặt và tạo đà tăng trưởng mạnh mẽ. Ngay trong năm 2022, kim ngạch xuất khẩu sầu riêng đã tăng vọt lên 1,14 tỷ USD, gấp ba lần so với năm 2021. 

Đến năm 2023, nhu cầu tiêu thụ sầu riêng tại Trung Quốc tiếp tục tăng cao, trong khi nguồn cung từ Thái Lan không đủ đáp ứng, đẩy kim ngạch xuất khẩu sầu riêng Việt Nam lên hơn 2,2 tỷ USD. Đặc biệt, năm 2024 chứng kiến một cột mốc quan trọng khi kim ngạch xuất khẩu sầu riêng lập kỷ lục 3,2 tỷ USD, với Trung Quốc chiếm tới 95% thị phần. 

Sự thành công của sầu riêng không chỉ thể hiện qua kim ngạch xuất khẩu mà còn ở sự bùng nổ về diện tích trồng. Chỉ trong vòng ba năm, diện tích trồng sầu riêng đã tăng gấp đôi, vượt mức 160.000ha cao hơn gấp hai lần so với quy hoạch đến năm 2030. Xu hướng này phản ánh sự dịch chuyển mạnh mẽ của nông dân từ các loại cây khác, đặc biệt là thanh long, sang trồng sầu riêng để tận dụng giá trị kinh tế cao. 

Dù tăng trưởng mạnh, sầu riêng đang đối diện với nhiều thách thức lớn. Trung Quốc, thị trường nhập khẩu chủ lực, đã siết chặt các quy định kiểm dịch và an toàn thực phẩm. Từ ngày 10/1/2025, nước này yêu cầu kiểm tra 100% lô hàng sầu riêng nhập khẩu từ Việt Nam, đồng thời buộc các lô hàng phải có giấy chứng nhận không chứa chất vàng O, một hợp chất có nguy cơ gây ung thư. Việc kiểm tra nghiêm ngặt này kéo dài thời gian thông quan, làm tăng nguy cơ hư hỏng hàng hóa và buộc nhiều doanh nghiệp phải chuyển hướng tiêu thụ nội địa. 

Không chỉ Trung Quốc, các thị trường khác cũng đang gia tăng rào cản kỹ thuật với sầu riêng Việt Nam. Đài Loan đã gia hạn lệnh kiểm tra từng lô hàng đến ngày 30/4/2025, sau khi phát hiện một số lô hàng không đạt tiêu chuẩn vào tháng 8 năm ngoái. Liên minh châu Âu cũng nâng tỷ lệ kiểm tra từ 10% lên 20% do lo ngại về dư lượng thuốc bảo vệ thực vật. 

Ngoài các yếu tố kỹ thuật, hoạt động xuất khẩu sầu riêng còn bị ảnh hưởng bởi kỳ nghỉ Tết Nguyên đán kéo dài. Việc thị trường tạm ngưng giao dịch trong thời gian này đã khiến nhiều lô hàng ùn ứ, làm gián đoạn chuỗi cung ứng. 

Xuất khẩu thanh long đã khởi sắc trong đầu năm 2025, chủ yếu nhờ nhu cầu tăng cao trong dịp Tết Nguyên đán và nguồn cung hạn chế, giúp giá bán tăng mạnh. Tuy nhiên, về dài hạn, triển vọng của thanh long vẫn kém lạc quan hơn so với sầu riêng. 

Dự báo trong năm 2025, kim ngạch xuất khẩu thanh long sẽ đạt khoảng 650 - 700 triệu USD, thấp hơn 5 - 6 lần so với sầu riêng. Bên cạnh đó, diện tích trồng thanh long vẫn giữ ở mức ổn định, tập trung vào nâng cao chất lượng thay vì mở rộng quy mô. Trong khi đó, sầu riêng vẫn đang có lợi thế lớn về diện tích trồng, sản lượng tăng mạnh và nhu cầu tiêu thụ tại Trung Quốc tiếp tục duy trì ở mức cao. 

Dù gặp khó khăn trong đầu năm, sầu riêng vẫn được kỳ vọng sẽ tiếp tục giữ vị trí dẫn đầu khi kim ngạch xuất khẩu được dự báo sẽ đạt từ 3,5 - 3,8 tỷ USD trong năm 2025. Thời gian xuất khẩu đạt đỉnh thường rơi vào giữa và cuối năm, khi nhu cầu từ Trung Quốc tăng cao trở lại. Ngoài ra, các sản phẩm sầu riêng đông lạnh cũng đang mở ra cơ hội lớn, giúp giảm áp lực kiểm dịch và mở rộng thị trường. 

Trong khi đó, dù có sự tăng trưởng vào tháng 1, thanh long vẫn khó có thể trở lại thời kỳ hoàng kim như trước. Xu hướng chuyển dịch của nông dân từ thanh long sang sầu riêng ngày càng rõ rệt, củng cố vị thế thống trị của sầu riêng trong những năm tới. 

>>Từ cậu bé Việt Nam mê toán đến nhà khoa học thay đổi ngành bán dẫn toàn cầu