Huyền thoại nữ NSND tự ‘đốt 10 ngón tay’ một thời: Là con gái Hiệu trưởng, từng được hội ngộ Chủ tịch Hồ Chí Minh

Sinh ra trong “cái nôi” trí thức, cha và chú đều làm Hiệu trưởng trường đại học lớn

Sinh năm 1940 tại Ninh Bình, NSND Thụy Vân tên đầy đủ là Nguyễn Thụy Vân. Bà sinh ra trong gia đình trí thức có truyền thống giáo dục. Cha bà là Giáo sư, Nhà giáo Nhân dân, nhà văn Nguyễn Lương Ngọc - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Chú ruột bà là GS. NSND Nguyễn Đình Quang - nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Sân khấu - Điện ảnh Hà Nội. Em trai bà là PGS, Nhà giáo Nhân dân Nguyễn Lương Tiểu Bạch, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Mỹ thuật Hà Nội.

Năm 1959, khi còn là nữ sinh Trường Chu Văn An, Thụy Vân đăng ký thi vào khoa đạo diễn Trường Điện ảnh Hà Nội nhưng bị từ chối vì “thiếu kinh nghiệm sống”. Sau đó, bà trúng tuyển vào lớp diễn viên khóa 1 của trường, cùng thời với các nghệ sĩ như NSND Trà Giang, NSND Trần Phương,...

Tốt nghiệp năm 1962, bà công tác tại Xưởng phim truyện Việt Nam. Vai diễn đầu tiên là trong phim Làng nổi (1965), nhưng phải đến năm 1966, tên tuổi bà thực sự tỏa sáng với vai chị Vân trong Nổi gió. Bộ phim của đạo diễn Huy Thành, chuyển thể từ kịch bản của Đào Hồng Cẩm, đã giành giải Bông sen vàng tại Liên hoan phim Việt Nam lần I năm 1970.

Nổi gió kể về hai chị em ruột đứng ở hai chiến tuyến. Người chị Vân (Thụy Vân) theo Mặt trận Dân tộc Giải phóng miền Nam, còn em trai Phương (Thế Anh) là Trung úy Quân lực Việt Nam Cộng hòa. Cuộc gặp gỡ đầy mâu thuẫn giữa họ dẫn đến sự tỉnh ngộ của người em, khi chứng kiến tội ác chiến tranh và quyết định quay về đứng cùng chiến tuyến với chị.

Với vai diễn đầu tay, NSND Thụy Vân đã để lại ấn tượng mạnh mẽ bằng khả năng diễn xuất nội tâm, thể hiện sự điềm tĩnh và bản lĩnh của người phụ nữ kháng chiến. Một cảnh quay kinh điển là khi nhân vật bị tra tấn bằng cách đốt lửa vào các ngón tay. Cảnh quay này được thực hiện chỉ trong một lần, không qua tập dượt. Bà từng kể lại, tay được quấn nhiều lớp băng và thạch cao tẩm dầu, khi đạo diễn hô “cắt”, bà lập tức nhúng tay vào thùng nước đặt sẵn.

Một cảnh quay khó khác là khi nhân vật chèo đò giữa giông bão. Đoàn phim phải chờ hơn một tháng để có mưa giông thật. NSND Thụy Vân kể, dù lạnh buốt giữa mưa gió, bà vẫn phải diễn vẻ mặt hân hoan, vững tay chèo như tinh thần chủ đạo của phim. Để hóa thân trọn vẹn, bà từng sống tại nông trường Quý Cao (Tiên Lãng, Hải Phòng), sinh hoạt cùng những người miền Nam tập kết, học cách chèo thuyền và đi cầu khỉ.

Hiệu ứng của Nổi gió lớn đến mức NSND Thụy Vân từng được Chủ tịch Hồ Chí Minh khen ngợi. Bà vinh dự được gặp Bác, trò chuyện và nhận lời động viên trực tiếp từ Người. Nhiều bà má miền Nam xem bà là “con gái Bến Tre” sau khi xem phim. Có người đi bộ từ Nam ra Bắc chỉ để gửi lời nhắn đến bà, một kỷ niệm xúc động trong cuộc đời nghệ sĩ.

Dù tham gia nhiều bộ phim sau này, bà thừa nhận chưa có vai diễn nào vượt qua được cái bóng của vai chị Vân. Một số tác phẩm nổi bật khác của bà có thể kể đến như Vĩ tuyến 17 ngày và đêm, Sao tháng Tám, Hai bà mẹ, Đứa con nuôi,…

Một đời cống hiến vì nghệ thuật, không ngại gian khổ

Trong thời gian quay phim Rừng xà nu (1969), bà mắc bệnh lao. Dù được đoàn phim ưu tiên cơm trắng để đảm bảo sức khỏe, bà từng từ chối vì không muốn nhận đặc quyền. Chỉ khi đạo diễn giải thích đây là quyết định của tập thể để giữ tiến độ, bà mới đồng ý, trong xúc động.

Ở phim Hai bà mẹ, bà phải quay cảnh vượt thác, đu dây, ngâm nước lạnh khiến tay bị thương và sốt li bì nhiều ngày. Năm 1978, NSND Thụy Vân vào Sài Gòn sinh sống, tiếp tục diễn xuất trong các phim Làng ven, Xa và gần. Vai bà Thuận Thành trong Xa và gần giúp bà giành giải Nữ diễn viên chính xuất sắc tại Liên hoan phim Việt Nam lần VII năm 1985.

Ngoài diễn xuất, bà còn làm đạo diễn với bộ phim Cơn lốc đen đoạt giải đặc biệt tại Liên hoan phim Việt Nam lần VIII năm 1988. Bà cũng xuất bản tập thơ Từng giọt ngọt đời được giới yêu thơ đón nhận.

Không chỉ dừng lại ở điện ảnh trong nước, NSND Thụy Vân còn là gương mặt đại diện của điện ảnh Việt Nam tại nhiều liên hoan phim quốc tế như Phnom Penh, Mátxcơva và từng là giám khảo tại LHP Karlovy Vary (Tiệp Khắc cũ). Với những đóng góp to lớn, bà được phong tặng danh hiệu NSND cùng nhiều huân, huy chương cao quý như Huân chương chống Mỹ hạng Ba, Huy chương Vì sự nghiệp nghệ thuật và điện ảnh.

Ở tuổi xế chiều, bà sống kín tiếng, ít xuất hiện để lo cho cuộc sống riêng. Sau thời gian chống chọi với ung thư trực tràng di căn phổi, NSND Thụy Vân qua đời ở tuổi 83. Hình ảnh người phụ nữ kiên cường, tận hiến trọn đời cho nghệ thuật vẫn sẽ mãi in đậm trong ký ức người yêu điện ảnh Việt Nam.

>> Nam NSND là ‘giọng ca vàng’ của làng cải lương Việt nguy kịch vì ngưng tim: Giờ ‘hồi sinh’ thần kỳ sau 3 tuần chữa trị, tỉnh táo hát vọng cổ tặng bác sĩ