Nữ Tiến sĩ ‘Tây học’ đầu tiên của Việt Nam xuất thân danh giá: Tài giỏi, khí chất khiến đàn ông nể phục, một thời vang danh trời Âu rồi chìm vào quên lãng
Năm 1935, lịch sử Việt Nam chính thức ghi nhận nữ Tiến sĩ “Tây học” đầu tiên.
Tinh thần học tập được hun đúc từ nhỏ
Ngày 19/3/1935, tại một thành phố ở Pháp, lịch sử Việt Nam đánh dấu một cột mốc đáng nhớ khi một người phụ nữ xuất sắc đã trở thành nữ Tiến sĩ “Tây học” đầu tiên. Người phụ nữ ấy chính là bà Hoàng Thị Nga, sinh năm 1903 tại Đông Ngạc, Hà Đông (nay là phường Đông Ngạc, quận Bắc Từ Liêm, Hà Nội).
Bà Hoàng Thị Nga lớn lên trong một gia đình trí thức có truyền thống hiếu học, nơi tinh thần học tập được gìn giữ và truyền lại qua nhiều thế hệ. Tổ tiên bà, ông Hoàng Nguyễn Thự, đã đỗ Tiến sĩ đệ tam giáp khoa Đinh Mùi (1787). Cha bà, ông Hoàng Huân Trung, là một trí thức nổi tiếng, từng đỗ Cử nhân và giữ chức Tri phủ Phú Thọ, sau này trở thành Hội trưởng Hội Khai trí Tiến đức. Các anh em của bà cũng đều là những người có học vấn cao. Ông Hoàng Cơ Nghị trở thành cử nhân khoa Vật lý, trong khi ông Hoàng Cơ Bình là bác sĩ y khoa từng theo học tại Pháp.
Ngay từ nhỏ, bà Hoàng Thị Nga đã được học trong những ngôi trường chất lượng cao. Bà theo học tại trường nữ sinh tiểu học Pháp, Việt Ecole Brieux (nay là trường THCS Thanh Quan, Hà Nội), sau đó tiếp tục học tại trường Sư phạm nữ sinh người Việt (nay là trường THCS Trưng Vương).
Tốt nghiệp xong, bà bắt đầu sự nghiệp giảng dạy tại Đáp Cầu, Bắc Ninh. Niềm đam mê học tập không ngừng thôi thúc bà tiếp tục theo đuổi con đường học vấn. Bà theo học tại trường Cao đẳng Sư phạm (École Supérieure de Pédagogie), đến năm 1928, bà sang Pháp du học, theo ngành Khoa học tại Đại học Paris (nay là Đại học Sorbonne). Bà nhận bằng Cử nhân năm 1931.
Ngày 19/3/1935, bà Hoàng Thị Nga bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ Khoa học Vật lý tại Đại học Paris với đề tài "Tính chất quang điện của các chất hữu cơ" (Propríetés photovoltaïques des substances organiques). Đây là dấu mốc lịch sử, đưa bà trở thành nữ Tiến sĩ đầu tiên của Việt Nam trong lĩnh vực Vật lý. Thành tựu của bà được Tạp chí Khoa học số 97 đăng tải ngày 1/7/1935 trong bài viết có tiêu đề: "Vẻ vang cho phụ nữ Việt Nam: Cô Hoàng Thị Nga đạt Tiến sĩ Khoa học Vật lý". Bài báo ca ngợi bà là một nữ khoa học gia tài năng, xứng đáng nhận bằng Tiến sĩ với ưu hạng.
Nguồn cảm hứng cho nền giáo dục nước nhà
Hình ảnh bà Hoàng Thị Nga nhanh chóng trở thành biểu tượng của ý chí kiên cường và tinh thần vượt khó của phụ nữ Việt Nam thời bấy giờ. Giáo sư Hoàng Xuân Sính, Chủ tịch Hội đồng Quản trị Trường Đại học Thăng Long, trong một bài viết từng nhận định bà là người phụ nữ đầu tiên đỗ Tiến sĩ “Tây học”, ngành học vốn đầy thách thức với phụ nữ vào thời điểm đó. Theo ông, bà là tấm gương điển hình về việc vượt qua mọi rào cản để chinh phục đỉnh cao khoa học.
Sự kính trọng dành cho bà được thể hiện rõ qua việc bà được Toàn quyền Pháp Đờ-cu tiếp đón khi trở về nước sau khi nhận bằng Tiến sĩ. Không chỉ là một nhà khoa học, bà còn là hình mẫu của người trí thức, một phụ nữ tài năng phá vỡ định kiến xã hội để khẳng định vị thế trong giới học thuật. Trong sự nghiệp giáo dục, bà từng giữ vai trò Hiệu trưởng đầu tiên của Trường Đại học Khoa học (hoặc Cao đẳng Khoa học). Dù chỉ đảm nhiệm cương vị này trong thời gian ngắn, bà vẫn để lại những dấu ấn tích cực trong nền giáo dục đại học nước nhà.
Tuy nhiên, sau thời gian tỏa sáng, cái tên Tiến sĩ Hoàng Thị Nga dần trở nên mờ nhạt trong sử sách. Trong hồ sơ chính thức của các trường đại học lớn như Đại học Quốc gia Hà Nội hay Đại học Sư phạm Hà Nội, không có tài liệu nào ghi nhận rõ vai trò của bà. Một số nguồn tài liệu như cuốn "ĐH Y Hà Nội, Năm tháng và sự kiện" có nhắc đến việc bà từng đảm nhiệm vị trí hiệu trưởng tại Trường Cao đẳng Y khoa sau Cách mạng Tháng Tám.
Bên cạnh đó, hồi ký của cố Giáo sư Đào Văn Tiến (công bố năm 2018) cũng đề cập bà từng là hiệu trưởng đầu tiên của Trường Cao đẳng Khoa học. Tuy nhiên, do các tài liệu lịch sử còn tồn tại nhiều điểm chưa thống nhất, nên vai trò cụ thể của bà vẫn là một chủ đề gây tranh cãi trong giới học giả.
Sau khi rời Việt Nam, Tiến sĩ Hoàng Thị Nga sinh sống tại Pháp. Theo lời ông Hoàng Kim Đồng, cháu trai bà, bà đã được an táng tại thành phố Nice. Đến ngày 13/9/2000, di cốt của bà được đưa về nghĩa trang Antony, Hauts-de-Seine, nơi an nghỉ của gia đình người em trai, ông Hoàng Cơ Thụy.
