Bí ẩn tháp Champa cổ được xây dựng ở vị trí cao nhất Việt Nam từng bị lãng quên suốt 5 thế kỷ
Công trình này được xây dựng trên một khối đá khổng lồ có hình dáng giống như một quả chuông úp, cao khoảng 49m và khó lòng tiếp cận được.
Tọa lạc trên đỉnh núi Bà ở độ cao 727m, thuộc thôn Chánh Danh, xã Cát Tài, huyện Phù Cát, tỉnh Bình Định , tháp Hòn Chuông là một trong những công trình kiến trúc Champa bí ẩn còn sót lại. Cách thành phố Quy Nhơn khoảng 50km về phía bắc và chỉ cách kinh đô Vijaya 20km về hướng đông bắc, ngọn tháp này từng nằm trong trung tâm văn hóa của vương quốc Champa. Tuy nhiên, suốt hơn năm thế kỷ, công trình dường như bị lãng quên và chỉ được biết đến một cách tình cờ vào năm 1993.
Vào cuối thế kỷ XIX, nhà nghiên cứu người Pháp Henri Parmentier đã tiến hành khảo sát hệ thống di tích Champa trên khắp Việt Nam. Tuy nhiên, tháp Hòn Chuông hoàn toàn không có tên trong danh sách các tháp và di tích được ghi nhận. Ngay cả những nghiên cứu hiện đại về văn hóa Champa cũng không đề cập đến công trình này. Mãi đến năm 1993, trong một cuộc khảo sát khu căn cứ Núi Bà, các nhà nghiên cứu mới phát hiện dấu tích của một kiến trúc trên tảng đá lớn, cùng nhiều mảnh gạch, ngói Champa rải rác dưới chân tháp. Kể từ đó, tháp Hòn Chuông chính thức được bổ sung vào hệ thống tháp Champa tại Bình Định, nâng tổng số lên 8 cụm với 14 tháp.
Công trình này được xây dựng trên một khối đá khổng lồ có hình dáng giống như một quả chuông úp, cao khoảng 49m. Đặc biệt, từ chân khối đá không có bất kỳ lối đi nào dẫn lên tháp, khiến việc tiếp cận trở nên vô cùng khó khăn. Kiến trúc tháp có hình vuông, chân tháp dài 4m, cửa tháp quay về hướng đông, trong khi ba mặt còn lại được xây kín, không có cửa giả như các tháp Champa khác. Kết cấu tháp thu nhỏ dần lên trên, không có gờ hay hoa văn trang trí. Đế tháp lót bằng một lớp đá cuội, trong khi khung cửa là bộ phận duy nhất có sự xuất hiện của chất liệu đá.
Hiện nay, phần ngọn tháp đã bị đổ sập, chỉ còn phần thân cao khoảng 5m với bên trong bị lấp đầy bởi gạch vỡ. Những viên gạch xây tháp có kích thước 32cm x 16cm x 6cm, tương đồng với các công trình Champa khác. Xung quanh chân tháp vẫn còn nhiều mảnh ngói rơi vãi, bao gồm ngói âm dương dài 30cm, rộng 20cm, ngói vảy với hai kích thước 10cm và 20cm, cùng các hiện vật đất nung trang trí hình sừng bò.
Hành trình chinh phục tháp Hòn Chuông không hề dễ dàng. Từ thôn Chánh Danh, xã Cát Tài, người đi phải mất từ 3-4 giờ băng rừng, lội suối mới đến được chân tháp. Tuy nhiên, leo lên khối đá cao gần 50m lại càng khó khăn hơn, đòi hỏi người leo phải bám vào vách đá hoặc sử dụng dây thừng. Chính nhờ vị trí đặc biệt này mà từ tháp Hòn Chuông có thể quan sát bao quát cả vùng Vijaya xưa. Từ đây, có thể nhìn thấy đầm Nước Ngọt (Đề Gi), đầm Thị Nại (Quy Nhơn), kéo dài đến dãy Trường Sơn. Phía tây và hai phía bắc – nam là đồng bằng sông La Tinh và sông Côn, những khu vực từng giữ vai trò trọng yếu trong lịch sử Champa.
Nhiều ý kiến cho rằng tháp Hòn Chuông có thể từng là một tháp canh hoặc mang chức năng tôn giáo đặc biệt. Tuy nhiên, đến nay, chưa có tư liệu lịch sử hay truyền thuyết nào giải thích chính xác về sự tồn tại của công trình này. Theo nhận định của các chuyên gia, kiến trúc của tháp mang phong cách độc đáo, khác biệt hoàn toàn so với những công trình nghệ thuật Champa từng được biết đến.
Không giống các tháp Champa truyền thống với hệ thống cột ốp, vòm cửa và họa tiết trang trí, tháp Hòn Chuông có kết cấu thuôn dần lên trên và hoàn toàn không có hoa văn. Công trình được xây dựng trên đỉnh núi cao, phía trước không có ngọn núi nào che chắn, tạo nên một tầm nhìn rộng lớn, bao quát cả vùng địa lý quan trọng của vương quốc Champa xưa.
Theo Bảo tàng Bình Định, tháp Hòn Chuông là một trong 22 điểm di tích thuộc khu căn cứ Núi Bà, được xếp hạng di tích cấp quốc gia vào ngày 25/1/1994. Đây cũng là tháp Champa còn tồn tại có vị trí cao nhất Việt Nam . Những năm gần đây, Bảo tàng Bình Định tiếp tục khảo sát công trình này và đưa ra nhận định về niên đại của tháp. Dựa trên loại gạch được sử dụng, nhiều khả năng công trình đã được xây dựng vào thế kỷ XII.
Với vị trí đặc biệt cùng những bí ẩn chưa có lời giải, tháp Hòn Chuông tiếp tục thu hút sự quan tâm của giới nghiên cứu và những người yêu thích khám phá. Không chỉ là một minh chứng cho nghệ thuật kiến trúc Champa, công trình này còn là biểu tượng của sự kỳ vĩ và bí ẩn giữa đại ngàn Bình Định.
