Hé mở thân thế nữ doanh nhân đầu tiên của Việt Nam: Cháu danh tướng khai quốc công thần, giả trai đi thi khoa bảng, "bà tổ" kho gia sản cổ vật quý báu
Bà là một trong những nữ doanh nhân tài hoa đầu tiên của Việt Nam.
Nổi danh từ thế kỷ 15 khi đưa gốm Chu Đậu rạng danh khắp thế giới, bà Bùi Thị Hý, bà tổ nghề gốm Chu Đậu, một trong những nữ doanh nhân tài hoa đầu tiên của Việt Nam, đã tạo ra những di sản vô cùng to lớn để thế hệ doanh nhân Việt ngày nay tiếp tục phát triển dòng gốm cổ với hàng trăm năm lịch sử, "mang bản sắc Việt tỏa sáng khắp năm châu".
Bậc kỳ tài đi trước thời đại
Bà Bùi Thị Hý sinh năm 1420, ở trang Quang Ánh, châu Nam Sách, nay là thôn Quang Tiền, xã Đồng Quang, huyện Gia Lộc, tỉnh Hải Dương. Bà là con gái của cụ Bùi Đình Nghĩa và là cháu nội của cụ Bùi Quốc Hưng, một danh tướng khai quốc công thần đời Lê.
Ngay từ thuở nhỏ, doanh nhân Bùi Thị Hý đã là người ham học, ham hiểu biết. Bà không chỉ thông kinh sử, giỏi thơ phú, giỏi vẽ mà còn là người thích võ và trượng nghĩa. Chuyện xưa kể lại trong một lần thi vẽ, đề quy định là khi ba tiếng trống dứt, ai vẽ xong trước và đẹp nhất ba con chim thì sẽ được thưởng một con trâu. Kỳ thi này, bà đã giành giải nhất. Nhiều thông tin truyền lại, bà cũng như nữ tiến sĩ Bùi Thị Duệ từng giả trai đi thi khoa bảng. Tuy nhiên, khi thi đến tam trường thì bà bị phát hiện thân phận, nhờ là cháu danh tướng Bùi Quốc Hưng nên không bị phạt nặng nhưng phải về quê.
Kể từ đó bà thường chu du đến các danh lam cổ tích. Trong một lần dự hội Kiếp Bạc, bà gặp ông Đặng Sĩ, một đại gia gốm Chu trang (Chu Đậu), duyên may đó thành vợ chồng. Kế từ đó, hai vợ chồng chung sức, sản xuất gốm mỹ nghệ, phục vụ đồ ngự dụng cho Hoàng triều, xuất khẩu sang Bắc quốc, Nhật quốc và phương Tây (theo gia phả và bia mộ chí).
Nhận thấy việc buôn bán đồ gốm ra nước ngoài mang lại nhiều lợi nhuận, bà Bùi Thị Hý đã tiếp thu ngôn ngữ quốc tế và bắt đầu hành trình giao thương ra biển lớn. Mang hết tài trí và năng khiếu hội họa của mình, bà Bùi Thị Hý đã tạo ra những sản phẩm gốm sứ đạt tới độ tinh hoa, đưa làng gốm Chu Đậu vang danh nức tiếng một thời. Tài liệu gia phả của dòng họ Bùi có viết về bà như sau: “Tam phiên vi chủ thương đoàn cập quốc ngoại hoán giao, đặc phẩm”, nghĩa là ba lần bà đi đến các nước để bán những sản phẩm đặc sắc do chính tay mình làm ra.
Trong một lần đi biển, Đằng Sĩ và thương nô gặp nạn, hy sinh. Kể từ đó, bà trực tiếp chỉ huy các thương thuyền, buôn bán với các nước nhưng thương phẩm gốm mỹ nghệ và vải lụa cùng hương liệu, từng chơi thân với nữ thương nhân thuộc gia đình nhà hàng hải quốc tế nổi tiếng đầu thế kỷ XV là Trịnh Hòa.
Di vật bất ly thân của bà trong các lần đi biển là chiếu la bàn ghi tên bà: (Châm bàn chu hải khứ-Bùi Thị Hý), tức La bàn của thuyền đi biển của Bùi Thị Hý. Đây là di vật quý hiếm của Việt Nam cũng như thế giới ở thế kỷ XV, tức là thời điểm trước cả khi nhà hàng hải Christopher Columbus tìm đường sang châu Mỹ năm 1493. Sau đó bà tái giá với Đặng Phúc cũng là một đại gia của gốm Chu trang và sống với ông đến cuối đời.
 |
| Tượng chân dung bà Bùi Thị Hý |
Sự nghiệp hanh thông, nhưng cuộc đời riêng của bà Bùi Thị Hý không mấy may mắn, hạnh phúc. Bà trải qua 2 đời chồng nhưng không có con. Tất cả sản nghiệp có được, bà dùng để xây chùa và các công trình phúc lợi cho vùng Chu Đậu và quê hương của bà. Hiện nay, vẫn còn có tấm bia tại một ngôi chùa ở làng Chu Đậu ghi rõ ngôi chùa do bà Bùi Thị Hý bỏ công đức ra xây.
Từ gia phả cổ của dòng họ Bùi tại Quang Ánh, các nhà khảo cổ đã tìm được mộ của bà Bùi Thị Hý. Trong đó có bức tượng con nghê lưu lại bút tích của bà cũng như viên gạch có khắc tượng bà với dòng chữ Hán: “Cổ tượng hình tổ cô, hiệu Vọng Nguyệt, nguyên thị chủ thập dư trang phường đào từ bình. Đại loạn hóa tượng họa lại truyền hậu dã” (Dịch nghĩa: Hình tượng cổ tổ cô tên hiệu là Vọng Nguyệt, nguyên là chủ trên 10 trang phường gốm. Do đại loạn tượng phải hủy đi mất vẽ lại để truyền cho đời sau).
Bà tổ nghề gốm Chu Đậu, nhà kinh doanh hàng hải quốc tế
Doanh nhân, nghệ nhân Bùi Thị Hý là người có óc sáng tạo vẽ kỹ thuật, mỹ thuật kỳ tài bậc nhất của gốm Chu Đậu. Bàn tay tài hoa của bà cùng các nghệ nhân đã tạo cho dòng gốm Chu Đậu đạt tới trình độ tuyệt mỹ: Đẹp về dáng, sáng về men, hoa văn trang trí tinh xảo; thể hiện rõ tinh thần từ bi, bác ái của đạo Phật trong tâm hồn và phong cách con người Việt Nam.
Hơn cả một nghệ nhân, bà Bùi Thị Hý còn là một nghệ sĩ, người sáng tạo hàng vạn mẫu gốm mỹ nghệ xuất khẩu cho tập đoàn gốm Chu Đậu đương thời mà di vật còn đến ngày nay làm cả thế giới khâm phục, có di vật trở thành bảo vật Quốc gia được bảo hiểm hàng triệu đô la Mỹ.
 |
Đặc điểm nổi bật của gốm Chu Đậu là men trắng trong với hoa văn màu xanh (men trắng chàm) và men trắng trong với hoa văn ba màu vàng, đỏ nâu, xanh lục (men tam thái) cùng kiểu dáng, họa tiết hoa văn thể hiện bản sắc văn hóa thuần Việt. Các sản phẩm gốm Chu Đậu chứa đựng tâm hồn, phong cách của con người Việt Nam; thể hiện tinh thần từ bi, bác ái của đạo Phật với những hoa văn tòa sen, cánh sen, linh vật … Mỗi sản phẩm đều chứa đựng thông điệp nhiều ý nghĩa, mong muốn của người nghệ nhân cho cuộc sống hạnh phúc và thành đạt.
 |
Những phương pháp và kỹ thuật chế tác của người thợ Chu Đậu xưa đã đạt tới trình độ cao. Theo đó, bí quyết để có những sản phẩm tinh xảo chính là kỹ thuật vẽ dưới men, sau đó đem nung trong lò và phủ men tam thái lên trên, rồi lại nung nhẹ để giữ màu. Bởi thế, trải qua bao thế kỷ, dù bị chôn dưới đất hay nằm dưới đáy biển vài trăm năm, sản phẩm gốm Chu Đậu vẫn giữ nguyên được kiểu dáng, màu sắc.
Bà tự tay vẽ những mẫu gốm mà nay cũng nhiều tác phẩm ghi tên bà, tiêu biểu là bình gốm hoa lam lưu ở Thổ Nhĩ Kỳ. Bình Hoa lam mang dáng tròn tượng trưng cho trời, hình trụ thẳng mang dáng trực tượng trưng cho người quang minh chính đại là trụ cột trong gia đình và xã hội. Lai lịch gốm Chu Đậu được tìm thấy từ bút ký lưu trên bình phát hiện năm 1980 tại Viện bảo tàng Topaki Sarray, Istabul, Thổ Nhĩ Kỳ. Đây cũng là bằng chứng đầu tiên trong hành trình tìm ra bà tổ nghề gốm sứ Chu Đậu. Và cũng chính từ chiếc bình đó, nguồn gốc gốm Chu Đậu sau nhiều cơ duyên đã được tìm ra, bắt đầu thời kỳ phục hưng của dòng gốm danh giá này.
Hay con nghê bằng đất nung tại khu là gốm cổ được tìm thấy năm 2007 có chữ, ghi những thông tin quan trọng về bà Bùi Thị Hý. Đó là 2 dòng chữ Hán, viết trên một mặt phẳng phía đuôi con nghê trước khi nung: Quang Thuận nhất niên, Quang Ánh trang, Bùi Thị Hý tạo, có nghĩa là Tác phẩm cho Bùi Thị Hý tạo, tại trang Quang Ánh, vào năm Quang Thuận thứ nhất (1460).
Chỉ có 11 chữ mà cho ta thấy đầy đủ những thông tin quan trọng của một cổ vật: Tác giả, địa điểm và thời gian sản xuất. Di vật này có giá trị khẳng định tác giả bình gốm ở Thổ Nhĩ Kỳ. Chúng ta biết rằng, đồ gốm có niên đại, tác giả, địa điểm sản xuất ở thế kỷ XV là vô cùng hiếm, mà tác giả là một phụ nữ lại càng hiếm.
Đây cũng là bằng chứng cho việc giao thương, xuất khẩu của gốm Chu Đậu ra thế giới. Theo đó, sau khi người chồng đầu tiên là ông Đặng Sỹ qua đời trên biển Đông trong một lần giao thương hàng hải, bà Bùi Thị Hý kế tục công việc của chồng, trực tiếp chỉ huy hải đoàn giao thương sang các nước trong khu vực như Trung Quốc, Nhật Bản,…
Hiện vật gốm Chu Đậu hiện có mặt rất nhiều tại những nước này cho thấy việc giao thương của người Việt thế kỷ XV. Ở thế kỷ XV, có một nhà hàng hải nổi tiếng là nam giới đã hiếm, đây lại là phụ nữ, thật là nữ nhân kỳ tài như mộ chí đã ghi.
Di sản văn hóa Việt vang danh muôn đời
Trải qua bao thăng trầm của lịch sử, gốm sứ Chu Đậu xứng đáng là một báu vật của quốc gia và là niềm tự hào của người Việt Nam. Nhận thấy ý nghĩa và giá trị đó, năm 2001, Tổng công ty Thương mại Hà Nội - Công ty Cổ phần (Hapro), thành viên của Tập đoàn BRG đã quyết định thành lập Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu với sứ mệnh phục hưng dòng gốm cổ Chu Đậu.
Với niềm tự hào và trọng trách được tiếp nối nghề truyền thống của Bà Tổ Gốm Chu Đậu, Tập đoàn BRG đã tìm ra những hướng đi mới, quyết liệt và táo bạo hơn, kết hợp với bàn tay tài hoa và trí sáng tạo của những nghệ nhân, thợ làm gốm của Công ty Cổ phần Gốm Chu Đậu, dòng gốm cổ Chu Đậu đã được phục hưng thành công, tạo ra hàng nghìn sản phẩm, làm sống lại và nâng lên một tầm cao mới.
Khát khao được viết tiếp trang sử đầy tự hào của nữ doanh nhân Bùi Thị Hý, ước muốn đưa gốm Chu Đậu với 469 năm lịch sử và nét riêng độc đáo đi tiếp những bước dài và xa, Tập đoàn BRG đang gìn giữ, phát triển gốm Chu Đậu với tất cả tâm huyết và tình yêu dân tộc, đáp ứng sự mong mỏi của đông đảo khách hàng cả trong nước và quốc tế, để gốm Chu Đậu - đại diện cho một Việt Nam đậm đà bản sắc dân tộc, luôn mở rộng cánh cửa hợp tác hội nhập quốc tế.
 |
Gốm Chu Đậu như một biểu tượng văn hóa Việt, một tặng phẩm luôn được Chính phủ và các tổ chức, doanh nghiệp lựa chọn làm quà tặng trong các dịp ngoại giao quan trọng cũng như những sự kiện đối ngoại lớn của đất nước như tuần lễ cấp cao APEC 2017 tại Đà Nẵng, cuộc họp thượng đỉnh vì hòa bình tại Hà Nội…
Với nét độc đáo của sản phẩm cùng những nỗ lực mang đến sức sống mới và phát triển dòng gốm Chu Đậu cao cấp mang đậm bản sắc văn hóa Việt, sản phẩm gốm Chu Đậu tự hào được Đại tướng Võ Nguyên Giáp tặng 9 chữ vàng"Gốm Chu Đậu - Tinh hoa văn hóa Việt Nam" và nguyên Chủ tịch nước Nguyễn Xuân Phúc tặng 10 chữ vàng "Gốm Chu Đậu - Bản sắc Việt, tỏa sáng năm Châu".
