Laptop cũ, điện thoại hỏng, pin hết hạn: Hành trình biến 400.000 tấn rác điện tử thành ‘vàng’ 

Năm 2022, thế giới ghi nhận 59 triệu tấn rác thải điện tử , con số được dự báo sẽ tiếp tục tăng mạnh trong thập kỷ tới, theo báo cáo từ Tổ chức Quốc tế về Rác thải Điện tử (Global E-waste Statistics Partnership). Tại Việt Nam, mỗi năm có khoảng 400.000 tấn rác thải điện tử phát sinh - một khối lượng khổng lồ phản ánh tốc độ phát triển công nghệ nhưng cũng đặt ra bài toán cấp bách về xử lý. 

Tuy nhiên, trong khi thiết bị điện tử trở thành một phần không thể thiếu trong đời sống, nhận thức của người dân về tác hại của loại rác thải này và tầm quan trọng của tái chế vẫn còn hạn chế. Hậu quả là phần lớn rác thải điện tử - chứa các kim loại nặng như chì, thủy ngân, cadmium… không được xử lý đúng cách, tiềm ẩn nguy cơ ô nhiễm nghiêm trọng và đe dọa sức khỏe cộng đồng. 

Hiện nay, một số thiết bị bị thải bỏ được bán cho các cơ sở phế liệu, nhưng phần lớn bị vứt lẫn với rác sinh hoạt . Sau đó, chúng thường được đưa đến các bãi tập kết ở vùng ven đô hoặc nông thôn, nơi việc đốt hoặc chôn lấp thủ công. Những phương pháp này không chỉ gây ô nhiễm đất, nước và không khí mà còn ảnh hưởng trực tiếp đến cuộc sống của người dân gần khu vực xử lý. 

Quá trình đô thị hóa nhanh chóng càng làm gia tăng áp lực từ khối lượng rác thải điện tử. Trong khi đó, năng lực tái chế  tại Việt Nam vẫn chưa đáp ứng được nhu cầu, với hệ thống xử lý thiếu hiệu quả và nguồn kinh phí hạn chế để xây dựng quy trình đạt chuẩn quốc gia. Trước thực trạng này, một sáng kiến đáng chú ý đã ra đời, mở ra hy vọng cho việc quản lý rác thải điện tử tại Việt Nam. 

Ngày 6/4/2015, chương trình Việt Nam Tái Chế (Vietnam Recycles - VNTC) chính thức ra mắt, mang đến giải pháp bền vững để thu gom và xử lý rác thải điện tử một cách an toàn. Đây là sáng kiến phi lợi nhuận do những tập đoàn công nghệ hàng đầu - HP, Apple khởi xướng (sau này có thêm Fujifilm), dựa trên mô hình trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất (EPR). Mục tiêu của chương trình là giảm thiểu tác động môi trường, đồng thời xây dựng ý thức cộng đồng về tái chế. 

VNTC hiện triển khai các điểm thu gom tại Hà Nội và TP. HCM, tạo điều kiện thuận lợi cho người dân và doanh nghiệp tham gia. Các thiết bị được tiếp nhận bao gồm CPU, laptop, màn hình TV CRT và LCD, máy in, máy fax, máy scan, điện thoại di động, máy tính bảng, máy ảnh, pin điện thoại, pin laptop cùng nhiều phụ kiện công nghệ khác. 

Sau khi thu gom, rác thải được vận chuyển đến các nhà máy xử lý chất thải nguy hại được Bộ Tài nguyên và Môi trường cấp phép. Tại đây, thiết bị được phân loại và tháo dỡ theo từng nhóm vật liệu: nhựa, đồng, sắt, nhôm và các kim loại khác được chuyển đến đơn vị chuyên trách để tái chế, góp phần vào mô hình kinh tế tuần hoàn. Những thành phần không thể tái chế hoặc chứa chất độc hại được xử lý trong quy trình khép kín, đảm bảo không phát tán ra môi trường. 

Quy trình này tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế nghiêm ngặt, nhằm tối ưu hóa việc thu hồi tài nguyên và giảm thiểu tác động tiêu cực của rác thải điện tử. Đặc biệt, dịch vụ của VNTC hoàn toàn miễn phí, khuyến khích sự tham gia từ cả cá nhân và tổ chức. 

Bà Mai Thị Thu Hằng, đại diện VNTC chia sẻ: “Từ khi thành lập đến nay, tổ chức này đã thu gom gần 150 tấn rác điện tử, đóng góp những bước tiến đáng kể trong việc giảm tải rác thải điện tử tại Việt Nam. Dù vậy, VNTC vẫn đối mặt với nhiều thách thức trong quản lý rác thải điện tử”. 

Dù mang lại nhiều kết quả tích cực, VNTC và các đơn vị xử lý rác thải điện tử tại Việt Nam vẫn đang đối mặt với không ít khó khăn. Hệ thống thu gom hiện tại còn hạn chế, khiến phần lớn rác thải rơi vào tay các cơ sở phế liệu tự phát, thiếu công nghệ an toàn. Hạ tầng xử lý chưa đồng bộ, với số lượng nhà máy được cấp phép còn ít và công nghệ tái chế chưa đủ sức khai thác triệt để tài nguyên từ rác thải điện tử. 

Bà Mai Thị Thu Hằng nhấn mạnh rằng nhận thức của người dân và doanh nghiệp là một trong những rào cản lớn. Nhiều người chưa hiểu rõ tác hại của kim loại nặng như chì, thủy ngân… dẫn đến thói quen bán rác thải điện tử cho đồng nát hoặc vứt lẫn với rác sinh hoạt. Trong khi đó, chi phí xử lý cao và thiếu quy định bắt buộc khiến nhiều doanh nghiệp nhỏ và vừa chưa chú trọng đến việc xử lý đúng cách. 

Với VNTC, việc chỉ có ba thành viên là HP, Apple và Fujifilm gây hạn chế nguồn lực tài chính và nhân sự để mở rộng quy mô. Số lượng doanh nghiệp tham gia còn thấp, ảnh hưởng đến hiệu quả vận hành và công tác truyền thông. 

Hiện tại, các điểm thu gom tập trung ở Hà Nội và TP. HCM, chưa đáp ứng nhu cầu của người dân ở các khu vực khác. Chi phí vận chuyển và xử lý cũng là bài toán lớn đối với một chương trình phi lợi nhuận không nhận hỗ trợ ngân sách từ Nhà nước. 

Thói quen xử lý rác thải điện tử chưa phổ biến khiến lượng thiết bị thu gom chưa đạt kỳ vọng. Theo bà Hằng, để thay đổi thực trạng này, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa các bên liên quan, từ doanh nghiệp, Chính phủ đến cộng đồng. 

Nhìn về phía trước, VNTC đặt mục tiêu mở rộng mạng lưới thu gom và nâng cao nhận thức cộng đồng về rác thải điện tử. Chương trình đang kêu gọi thêm các nhà sản xuất thiết bị điện tử tham gia để tăng nguồn lực tài chính và xây dựng hệ thống thu gom bền vững hơn. Việc đưa các điểm thu gom đến nhiều tỉnh, thành phố khác ngoài Hà Nội và TP. HCM là ưu tiên hàng đầu, giúp người dân ở các khu vực xa dễ dàng tiếp cận dịch vụ. 

Đồng thời, VNTC tiếp tục đẩy mạnh các chiến dịch truyền thông và giáo dục, nhấn mạnh vai trò của tái chế trong bảo vệ môi trường. Sự hợp tác giữa doanh nghiệp, Chính phủ và cộng đồng được xem là chìa khóa để xây dựng một hệ thống xử lý rác thải điện tử hiệu quả. 

Về mặt công nghệ, VNTC đang nghiên cứu các giải pháp tiên tiến nhằm nâng cao hiệu quả thu gom và tái chế. Trong tương lai, chương trình hướng đến triển khai quy trình tái chế chuyên sâu, tận thu tối đa tài nguyên từ thiết bị điện tử đã qua sử dụng. Điều này không chỉ giảm lãng phí tài nguyên mà còn hạn chế ô nhiễm, đồng thời đóng góp vào mô hình kinh tế tuần hoàn, đưa vật liệu tái chế trở lại chuỗi sản xuất thay vì bị loại bỏ. 

Rác thải điện tử không chỉ là vấn đề của riêng VNTC mà là trách nhiệm của toàn xã hội. Mỗi cá nhân có thể góp phần bằng cách mang thiết bị cũ đến các điểm thu gom chính thức thay vì vứt bỏ bừa bãi. Doanh nghiệp, đặc biệt là các nhà sản xuất công nghệ, cần tham gia tích cực hơn để hỗ trợ các sáng kiến như VNTC, biến thách thức thành cơ hội cho sự phát triển bền vững. 

Với những nỗ lực không ngừng, VNTC đang từng bước thay đổi cách Việt Nam đối mặt với rác thải điện tử. Tuy nhiên, để thành công, cần có sự chung tay từ tất cả các bên. Một môi trường sạch hơn, một tương lai xanh hơn bắt đầu từ những hành động nhỏ hôm nay.