Ngôi đền thiêng 600 năm tuổi toạ lạc trên núi, thờ 'nàng tóc thơm' đảm trách việc lương thảo nuôi quân trong cuộc khởi nghĩa Lam Sơn 

Đền Choọng là ngôi đền  thiêng tọa lạc trên núi Pu Đên thuộc trung tâm mường Choọng xưa, nay thuộc xã Châu Lý, huyện Quỳ Hợp, tỉnh Nghệ An. 

Đền nằm ở vị trí đắc địa, từ trên đỉnh có thể quan sát được hết các bản làng, phía dưới là dòng sông Nậm Choọng chảy về xuôi, bãi đất rộng trước di tích là nơi dân thập phương thường về trao đổi hàng hóa, xem diễn tích trò,... 

Đền Choọng thờ Nang Phốm Hóm, tiếng Thái nghĩa là "nàng tóc thơm". Tượng Phốm Hóm được đúc bằng đồng theo mẫu một người phụ nữ người Thái trong trang phục truyền thống, đầu đội khăn piêu, mặc áo cóm đính hai hàng khuy ở giữa, váy khắc hình hoa văn, đặt tại thượng điện. 

Chuyện kể rằng, vào thế kỷ XV, một tướng của nghĩa quân Lam Sơn đã đem lòng yêu thương, hẹn thề nên duyên chồng vợ cùng một người con gái Thái đẹp người, đẹp nết là Nang Phốm Hóm - nàng tóc thơm. Ngay từ lúc sinh ra nàng đã có được nét thông minh, lanh lợi khác người, đặc biệt là mái tóc nàng luôn thoang thoảng hương thơm hoa rừng. Được nghĩa quân tin tưởng giao trọng trách lớn, nàng đến từng nhà hướng dẫn bà con trong vùng làm ra thật nhiều lúa gạo, dệt nên nhiều tấm vải phục vụ nghĩa quân kháng chiến trường kỳ. 

Dõi theo tin thắng trận của nghĩa quân, nàng cùng dân bản càng ra sức cấy trồng, ươm tơ dệt vải làm tròn vai trò miền hậu phương lớn. Một buổi chiều nọ, trong nỗi nhớ mong tướng quân da diết nơi chiến trận, lúc gội đầu nàng đã thẫn thờ vô ý làm rơi chiếc lược, với tay vớt lược và bị nước cuốn xuống vực sâu. 

Nhận được tin nàng mất, tướng quân tức tốc tìm về cùng binh lính và người dân Mường Choọng ngày đêm ra sức tìm Nàng. Nhưng vực nước quá sâu, đất ven dòng Nậm Choọng đào lên chất thành núi mà chẳng thấy Nàng đâu, chỉ thấy những sợi tóc thơm. Thương nhớ Nàng, người dân Mường Choọng đã lập đền thờ ngay trên núi Pu Đên, ngôi đền ấy có tên đền Choọng. Nang Phốm Hóm là biểu tượng đẹp về công- dung- ngôn- hạnh của người con gái Thái, là biểu tượng kết tinh tình đoàn kết miền xuôi và miền ngược. 

Gần 600 năm tồn tại, đền Choọng bị tàn phá, chỉ còn sót lại những tảng đá kê chân cột. Dấu tích đền xưa nay chỉ còn 16 viên đá, được nhà chức trách khoanh vùng, đặt một góc trong khuôn viên di tích để thờ cúng. 

Để thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn của dân tộc và theo nguyện vọng của đồng bào các dân tộc nơi đây, năm 2013, Đảng bộ, Chính quyền, doanh nghiệp và nhân dân huyện Qùy Hợp quyết định tiến hành tôn tạo, phục dựng lại đền Choọng ngay tại núi Pu Đên. 

Đền Choọng được tôn tạo, phục dựng chính trên nền cũ với khuôn viên rộng hơn 9ha, gồm các hạng mục: Thượng điện, hạ điện, tả vu, hữu vu, tam quan, cổng tứ trụ, sân, đường lên hạ điện, thượng điện; cầu, đường, sân bãi và các công trình phụ trợ khác. 

Công trình do Công ty CP Bảo tồn di sản văn hóa Việt thiết kế kỹ thuật với vốn đầu tư trên 50 tỷ đồng. Với sự nỗ lực của chính quyền địa phương và những nhà hảo tâm, đền Choọng được tôn tạo, phục dựng trở thành một quần thể kiến trúc, xứng tầm là một công trình văn hóa tâm linh, lịch sử của huyện. 

Ðiểm bắt đầu của đền Choọng là Nghi môn được kết cấu gồm hai trụ biểu được làm bằng đá hoa cương nguyên khối, bốn mặt tạc long, ly, quy, phụng rất công phu và tinh xảo. Bên cạnh hai trụ biểu là tượng 2 con voi bằng đá granit nguyên khối. Qua Nghi môn là đến Miếu Sơn thần được làm bằng đá hoa cương nguyên khối. 

Điều đặc biệt là ngay bên trái đền chính là khuôn viên trưng bày, lưu giữ nguyên bản di chứng của đền Choọng xưa đó là: 16 viên đá cổ làm đế kê cột đền. Đền chính được thiết kế uy nghi, bề thế vừa cổ kính, trang nghiêm tiêu biểu cho lối kiến trúc truyền thống của đền chùa việt Nam, vừa mang dáng dấp rất riêng của văn hóa dân gian người Thái cổ. 

Đền chính được bố trí ba cung thờ, trong đó cung chính giữa là nơi bài trí thờ Nang Phốm Hóm và hạt lúa thần. Tượng Nang Phốm Hóm được đúc bằng đồng theo mẫu một người phụ nữ dân tộc Thái với trang phục truyền thống, đầu đội khăn phiêu, mặc áo cóm đính hai hàng khuy ở giữa, váy khắc các hình hoa văn truyền thống của người Thái ở Mường Choọng. 

Đền Choọng được UBND tỉnh Nghệ An xếp hạng Di tích lịch sử văn hóa  cấp tỉnh năm 2015. Hàng năm, đền Choọng có các lễ chính gồm: Đám Lục ngoạt tổ chức vào Rằm tháng 6; lễ khai niên diễn ra suốt tháng Giêng và lễ tạ cuối năm dịp 25-26 tháng Chạp. Mỗi năm, di tích thu hút hàng nghìn du khách đến dâng hương, vãn cảnh, nghiên cứu các giá trị lịch sử văn hóa. 

>> Ngôi đền thiêng tồn tại hơn 7 thế kỷ được xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt, là nơi Trần Quốc Tuấn đặt kho lương thực nuôi binh sĩ