Ngôi làng cổ nép mình bên tả ngạn bờ sông Mã, là nơi phát hiện cụm mộ cổ 3 người chôn chung có niên đại lên tới 6.000 năm 

Nằm bên bờ sông Mã, làng Tiên Hòa thuộc xã Hà Lĩnh, huyện Hà Trung, tỉnh Thanh Hóa , từ lâu được biết đến dưới tên gọi cổ là Kẻ Khao – Khao Rú. Đây là nơi đã phát hiện cụm mộ cổ  chứa 3 người chôn chung, có niên đại lên tới 6.000 năm. 

Vượt qua nhiều thăng trầm của lịch sử và thời gian, ngôi làng vẫn giữ được nhiều di sản văn hóa và kiến trúc cổ, phản ánh đậm nét văn hóa truyền thống của vùng quê này. 

Theo những người cao niên trong làng, vào khoảng giữa thế kỷ XVII, làng Tiên Hòa đã chia thành hai thôn. Một phần dân cư tập trung gần chân núi để tránh lụt lội trong mùa mưa nên được gọi là Tiên Hòa Sơn thôn, hay còn được biết đến với tên gọi Khao Rú. Phần còn lại của dân số sống tại Tiên Hòa Bái thôn, hay còn được gọi là Khao Đồng. 

Tại dải đất cao ở cánh đồng Bọc, làng Tiên Hòa, đợt khai quật vào năm 2013 đã phát hiện di chỉ khảo cổ học Cồn Cổ Ngựa, thuộc nền văn hóa Đa Bút. Đây là nơi lưu giữ những dấu tích quan trọng của người nguyên thủy trong quá trình di cư từ miền núi xuống đồng bằng. 

Đáng chú ý, các nhà khảo cổ đã phát hiện 146 di cốt người tiền sử, trong đó có một cụm mộ cổ gồm 3 cá thể được chôn cùng nhau trong tư thế mai táng ngồi co bó gối. Trong cụm mộ này, có hai người lớn (một nam, một nữ, khoảng 50-60 tuổi) và một trẻ em (vài tháng tuổi), với niên đại khoảng 5.000 - 6.000 năm. Hiện nay, cụm mộ cổ và hàng nghìn công cụ lao động làm từ đá được bảo quản tại bảo tàng tỉnh Thanh Hóa. 

Tại Cồn Cổ Ngựa, các nhà khoa học còn phát hiện một lượng lớn công cụ làm từ đá phiến hình trăng khuyết như rìu, đục, dao, cùng với các dụng cụ như chày nghiền, bàn nghiền, hòn kê, hòn ghè được đẽo gọt bởi người nguyên thủy. Ngoài ra, còn có sự tồn tại của nhiều vỏ nhuyễn thể như vỏ hến, sò gai và các loại vỏ khác. 

Theo các tài liệu được địa phương lưu giữ, di chỉ Cồn Cổ Ngựa không chỉ là nơi cư trú của người Việt cổ mà còn là nơi mai táng của họ. 

Hiện nay, sau nhiều thăng trầm và biến động lịch sử, làng Tiên Hòa vẫn tiếp tục tồn tại với bầu không khí yên bình, được bao bọc bởi núi non, rừng xanh và đồi núi. Dân cư của làng Tiên Hòa từ xa xưa đã sử dụng núi và đồi làm điểm tựa để xây dựng cấu trúc dân cư theo mô hình ngõ hạng (ngõ đi tắt) theo bậc. Các ngõ hạng không chỉ là những dấu tích lịch sử mà còn là sản phẩm của văn hóa phát triển dài hạn tại làng cổ Tiên Hòa. 

Làng có tổng cộng 12 ngõ hạng mang những cái tên đặc biệt như Mã, Cổng, Thượng, Cửa, Cụt, Hát, Trung, Đình, Chùa, Trôi, Nghè và ngõ Giếng Đào với hướng nhà "mở" ra bốn phương, nhìn ra đồi núi xung quanh và cánh đồng trước làng, mang đến một vẻ đẹp đặc biệt của vùng quê Thanh Hóa. 

>> 445 ngôi mộ cổ hơn 2.000 năm tuổi được khai quật, hơn 700 món đồ tạo tác văn hóa được phát hiện