NSND duy nhất Việt Nam được đặc cách trao danh hiệu theo cách khác biệt: 2 tháng sau qua đời vì ung thư, có sự nghiệp âm nhạc lẫy lừng
Ông là nghệ sĩ duy nhất được đặc cách phong tặng danh hiệu này vào tháng 8/2010, không theo nguyên tắc niên hạn thông thường.
Lần phong tặng danh hiệu đặc biệt
Trong số 451 nghệ sĩ được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân (NSND) qua 10 kỳ xét tặng (từ năm 1984 đến 2024), NSND Y Moan là trường hợp duy nhất được trao tặng danh hiệu theo hình thức đặc biệt vào tháng 8/2010, chỉ 2 tháng trước khi ông qua đời vì ung thư dạ dày.
Hồ sơ đề nghị phong tặng danh hiệu NSND cho Y Moan nhận được sự đồng thuận tuyệt đối từ Hội đồng xét tặng danh hiệu NSND, NSƯT cấp cơ sở trong kỳ xét tặng lần thứ 7.
Tuy nhiên, theo Thông tư 06/2010/TT-BVHTTDL ban hành thời điểm đó, quy định chi tiết về tiêu chuẩn, quy trình, thủ tục hồ sơ xét tặng danh hiệu NSND, NSƯT thì phải đến ngày 30/8 văn bản này mới chính thức có hiệu lực. Bên cạnh đó, việc xét tặng danh hiệu chỉ được thực hiện định kỳ 2 năm một lần, vào dịp Quốc khánh 2/9 và kỳ xét tặng thứ 7 sẽ diễn ra vào năm 2011.
Dù vậy, vào tối 5/8/2010, tại nhà khách trên đường Nguyễn Chí Thanh (Hà Nội) - nơi nghệ sĩ Y Moan và gia đình tạm nghỉ để chuẩn bị cho đêm diễn, Bộ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch khi đó, ông Hoàng Tuấn Anh, đã đến thăm và thông báo tin vui: Chủ tịch nước đã ký quyết định phong tặng danh hiệu NSND cho Y Moan.
Ngay trong liveshow “Ngọn lửa cao nguyên” của Y Moan diễn ra vào ngày 6/8/2010 tại Nhà hát Âu Cơ (Hà Nội), Bộ trưởng được sự ủy quyền của Chủ tịch nước đã chính thức trao danh hiệu NSND cho ông. Đây là một sự kiện chưa từng có trong lịch sử phong tặng danh hiệu nghệ sĩ. Cũng trong đêm diễn đặc biệt này, Hội Nhạc sĩ Việt Nam đã trao Huy chương Vì sự nghiệp âm nhạc cho Y Moan.
Dù đang chống chọi với căn bệnh ung thư giai đoạn cuối, ông vẫn kiên cường đứng trên sân khấu, cất tiếng hát bằng tất cả trái tim và chút sức lực cuối cùng, khiến khán giả rơi lệ vì xúc động và khâm phục.
2 tháng sau khi nhận danh hiệu cao quý, Y Moan trút hơi thở cuối cùng tại nhà riêng ở buôn Dhă Prông, Buôn Ma Thuột, Đắk Lắk, hưởng dương 53 tuổi.
Sự nghiệp lừng lẫy của NSND Y Moan
Y Moan tên đầy đủ là Y Moan Ênuỗl (tên thật là Y Bliêo), sinh năm 1957 tại buôn M'Đrắk, trong một gia đình dân tộc Ê-đê. Năm 18 tuổi, ông được tuyển vào Đoàn Văn công Giải phóng Đắk Lắk và nhanh chóng trở thành giọng ca chính của đoàn.
Năm 1979, khi đang theo học thanh nhạc tại Nhạc viện Hà Nội (nay là Học viện Âm nhạc Quốc gia Việt Nam), ông được nhạc sĩ Nguyễn Cường phát hiện và dìu dắt, truyền đạt nhiều kinh nghiệm thực tế. Sau đó, Y Moan tiếp tục được cử đi tu nghiệp tại nhiều quốc gia như Bulgaria, Đức, Nga, Hungary, Romania…
Năm 1981, nhạc sĩ Nguyễn Cường được Sở Văn hóa - Thông tin Đắk Lắk mời vào để sáng tác các ca khúc cho địa phương, mở ra bước ngoặt lớn trong sự nghiệp của Y Moan. Tên tuổi của ông từ đó vang xa không chỉ trong cộng đồng các buôn làng Tây Nguyên mà còn đưa âm nhạc Tây Nguyên đến với đông đảo khán giả trong nước và quốc tế.
Y Moan đặc biệt thành công với các sáng tác mang âm hưởng Tây Nguyên của các nhạc sĩ như Trần Tiến, Nguyễn Cường, Y Phôn Ksor, Mạnh Trí, Linh Nga, Đức Hùng, Quang Dũng, Vũ Lân, Sỹ Hùng... Trong đó, nhiều ca khúc gắn liền với tên tuổi ông như Ơi M’Đrắk, Ly cà phê Ban Mê, Anh muốn sống bên em trọn đời…
Ngoài ca hát, ông còn là tác giả của nhiều bài hát về Tây Nguyên như Bài ca quê hương, Đi chơi với gió và từng biểu diễn tại nhiều quốc gia như Trung Quốc, Triều Tiên, Hàn Quốc, Thái Lan, Ba Lan, Đức, Tiệp Khắc, Pháp...
Suốt đời gắn bó với Tây Nguyên, ông không bao giờ rời xa vùng đất này. Cho đến khi qua đời, Y Moan vẫn sống cùng gia đình trong ngôi nhà buôn làng, vừa làm nông vừa ca hát. Trong cuộc sống đời thường, ông là một người nông dân thực thụ: lên rẫy, làm cà phê, dạy con cháu biết hát, biết đàn.
Nhiều người từng thắc mắc vì sao Y Moan không chuyển về thành phố sinh sống, nhưng ông luôn khẳng định tình yêu và sự gắn bó trọn đời với cao nguyên.
Trong hơn 35 năm theo đuổi nghệ thuật, Y Moan đã giành được nhiều giải thưởng danh giá như: Huy chương Vàng Liên hoan ca múa nhạc chuyên nghiệp toàn quốc tại Quy Nhơn (1977); Huy chương Vàng Hội diễn ca múa nhạc toàn quốc tại Đà Nẵng (1995); Huy chương Vàng Liên hoan ca múa nhạc chuyên nghiệp các tỉnh miền Trung - Tây Nguyên (2002), Huy chương Vàng hội diễn ca múa nhạc toàn quốc tại TP. HCM (2005); Huy chương Vì sự nghiệp văn hóa Việt Nam (Bộ Văn hóa - Thông tin tặng năm 2000); Huy chương Vì sự nghiệp âm nhạc (2010)…
Với những cống hiến to lớn, ông được Nhà nước phong tặng danh hiệu NSƯT năm 1997 và NSND năm 2010.
Năm 1979, Y Moan lập gia đình với bà Nguyễn Thị Minh Ngẫu - một nghệ sĩ gốc Bắc cùng hoạt động trong đoàn nghệ thuật. Hai người có ba người con, trong đó hai con trai tiếp nối con đường nghệ thuật của cha mình.
