Ô nhiễm không khí: thảm họa toàn cầu và tác động nặng nề đến kinh tế 

Tổng quan về ô nhiễm không khí  

Tình trạng ô nhiễm không khí đã trở thành một trong những vấn đề nghiêm trọng nhất của thế kỷ 21. Theo Báo cáo Chất lượng Không khí Toàn cầu do IQAir công bố (năm 2022), hơn 90% dân số thế giới hiện sống trong các khu vực có nồng độ ô nhiễm vượt ngưỡng an toàn của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO). 

Cũng theo WHO, ô nhiễm không khí gây ra khoảng 7 triệu ca tử vong trên toàn cầu mỗi năm và ít nhất 70.000 ca tử vong mỗi năm ở Việt Nam, khiến cho tuổi thọ trung bình bị rút ngắn 1,4 năm (số liệu 6/2024 trên website của WHO). 

Những TP lớn như Bắc Kinh, Delhi và Cairo đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm không khí ở mức nguy hiểm. Tại Ấn Độ, thủ đô New Delhi thường xuyên chìm trong khói mù dày đặc, ảnh hưởng nặng nề đến sức khỏe của hơn 30 triệu người. Ở Trung Quốc, dù đã áp dụng nhiều biện pháp mạnh mẽ như chuyển đổi các nhà máy than sang sử dụng năng lượng sạch, các khu vực công nghiệp lớn vẫn thải ra lượng lớn khí thải độc hại. 

Các quốc gia châu Phi, nơi thiếu nguồn lực kiểm soát chất lượng không khí, cũng đang chịu ảnh hưởng từ việc đốt nhiên liệu sinh khối và quá trình đô thị hóa thiếu kiểm soát. Đặc biệt, những TP ở Đông Nam Á như Jakarta hay Bangkok cũng đang phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm nặng nề, gây lo ngại về sức khỏe cộng đồng và phát triển bền vững. 

Ở các nước phát triển như châu Âu và Bắc Mỹ, dù có các quy định môi trường nghiêm ngặt hơn, ô nhiễm không khí vẫn là thách thức lớn do khí thải từ giao thông, công nghiệp và xây dựng. Năm 2021, Liên minh châu Âu ghi nhận khoảng 400.000 ca tử vong sớm do ô nhiễm không khí, với các quốc gia như Ba Lan và Hungary phải đối mặt với tình trạng ô nhiễm bụi mịn (PM2.5) nghiêm trọng. Mỹ cũng không phải ngoại lệ, khi bang California liên tục ghi nhận chất lượng không khí giảm sút do cháy rừng và khí thải công nghiệp. 

Nguyên nhân cốt lõi  

Ô nhiễm không khí không chỉ đến từ một nguồn duy nhất mà là kết quả của nhiều yếu tố kết hợp, trong đó nổi bật là giao thông, công nghiệp, đốt nhiên liệu sinh khối và quá trình đô thị hóa. 

Giao thông vận tải, đặc biệt là các phương tiện chạy bằng nhiên liệu hóa thạch, là một trong những nguồn phát thải chính. Trong đó lượng khí thải chính đến từ xe tải hạng nặng và xe cá nhân. Các phương tiện này thải ra CO2, NO2 và các hợp chất hữu cơ dễ bay hơi (VOC), góp phần làm tăng tình trạng ấm lên toàn cầu và gây ra những tác động nghiêm trọng đến sức khỏe con người. 

Công nghiệp, đặc biệt trong lĩnh vực năng lượng và hóa chất, cũng đóng góp lớn vào ô nhiễm không khí. Tại các quốc gia như Ấn Độ và Trung Quốc, các nhà máy điện than và nhà máy sản xuất kim loại vẫn là những nguồn phát thải lớn. Riêng tại Trung Quốc, năng lượng than chiếm khoảng 60% tổng sản lượng điện, và điều này đồng nghĩa với lượng khí thải lớn vào môi trường. 

Đốt nhiên liệu sinh khối ở các nước châu Phi, Nam Á và Đông Nam Á để nấu nướng và sưởi ấm cũng tạo ra lượng lớn PM2.5 và CO2, gây ra các bệnh về hô hấp và tim mạch. Tại Ấn Độ, việc đốt rơm rạ từ các cánh đồng nông nghiệp cũng là nguyên nhân chính dẫn đến khói mù vào mùa đông, ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng không khí. 

Ngoài ra, quá trình đô thị hóa và xây dựng nhanh chóng cũng làm tăng lượng bụi mịn và khí thải trong không khí. Các công trình xây dựng và hoạt động khai thác mỏ tạo ra lượng lớn bụi bẩn, trong khi nhu cầu điện năng và nhiệt năng tại các đô thị lớn làm tăng phát thải từ các nhà máy nhiệt điện. 

Tác động kinh tế khó lường  

Ô nhiễm không khí không chỉ ảnh hưởng đến sức khỏe mà còn gây ra thiệt hại lớn về kinh tế. Theo Tổ chức Y tế Thế giới, chi phí chăm sóc y tế liên quan đến các bệnh do ô nhiễm không khí gây ra lên đến hàng tỷ USD mỗi năm. Bên cạnh đó, năng suất lao động cũng giảm do số lượng lớn người lao động mắc các bệnh lý mãn tính như hen suyễn, viêm phổi và bệnh tim. 

Tại Đông Nam Á, một trong những khu vực bị ảnh hưởng nặng nề nhất bởi ô nhiễm không khí, thiệt hại kinh tế liên quan đến chất lượng không khí kém ngày càng nghiêm trọng. Ví dụ, ngành sản xuất nông nghiệp chịu ảnh hưởng nặng từ sự gia tăng của ozone tầng thấp, làm giảm năng suất các loại cây trồng quan trọng như lúa mì, ngô và đậu tương. Mưa axit do các chất ô nhiễm từ không khí cũng gây thiệt hại cho đất đai và nguồn nước, làm giảm sản lượng nông sản. 

Ngành du lịch và dịch vụ cũng chịu tổn thất lớn khi các TP bị ô nhiễm nặng, khiến du khách tránh né. Những TP như Bắc Kinh, New Delhi và Jakarta đều ghi nhận lượng du khách giảm sút đáng kể trong những năm gần đây do lo ngại về sức khỏe. Đầu tư nước ngoài vào các khu vực bị ô nhiễm cũng giảm mạnh do lo ngại về môi trường làm việc không an toàn và ảnh hưởng sức khỏe cho người lao động. 

Giải pháp để cải thiện tình trạng ô nhiễm không khí  

Trước tình trạng ô nhiễm ngày càng nghiêm trọng, nhiều quốc gia đã và đang áp dụng các biện pháp mạnh mẽ để cải thiện chất lượng không khí. Chuyển đổi sang sử dụng năng lượng tái tạo như năng lượng mặt trời, gió và thủy điện là một trong những giải pháp hàng đầu, giúp giảm thiểu sự phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch. 

Liên minh châu Âu đã đặt ra mục tiêu cắt giảm 55% lượng khí thải nhà kính vào năm 2030, với kế hoạch tăng cường tỷ lệ năng lượng tái tạo trong cơ cấu năng lượng lên 40%. Trung Quốc cũng đang phát triển các dự án năng lượng tái tạo quy mô lớn, với tham vọng đạt đến 1.200 gigawatt (GW) công suất từ điện mặt trời và gió vào năm 2030. 

Trong lĩnh vực giao thông, các quốc gia như Đức và Na Uy đã chuyển đổi sang hệ thống giao thông xanh, khuyến khích sử dụng xe buýt điện, xe đạp và tàu điện ngầm. Tại Việt Nam, các TP lớn như Hà Nội và TP Hồ Chí Minh cũng đang thử nghiệm mô hình xe buýt điện và khuyến khích sử dụng phương tiện giao thông công cộng để giảm thiểu ô nhiễm. 

Trong công nghiệp, các công nghệ xử lý khí thải tiên tiến đang được triển khai nhằm giảm thiểu lượng khí thải độc hại từ các nhà máy. Công nghệ lọc bụi tĩnh điện (ESP) và hấp thụ carbon đã được áp dụng tại các nhà máy lớn ở Trung Quốc và Ấn Độ, góp phần giảm thiểu ô nhiễm bụi mịn. Ngoài ra, các quy định chặt chẽ hơn về môi trường, kết hợp với việc giám sát nghiêm ngặt từ phía chính phủ, đang dần cải thiện chất lượng không khí tại nhiều TP công nghiệp lớn. 

Với tình trạng ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng, Việt Nam đang đối mặt với thách thức lớn trong việc cân bằng giữa phát triển kinh tế và bảo vệ môi trường. Các chính sách kiểm soát ô nhiễm không khí cần được thắt chặt hơn, kết hợp với việc nâng cao nhận thức cộng đồng và đầu tư vào các giải pháp công nghệ xanh.