Từ vua Minh Mạng đến Kết luận 127: Sáp nhập tỉnh – một dòng chảy không ngừng của cải cách Việt Nam 

Lần đầu tiên trong lịch sử hiện đại, Việt Nam đứng trước một cuộc cải cách hành chính toàn diện, sâu rộng ở cấp độ cấu trúc nhà nước. Ngày 05/03/2025, Bộ Chính trị  và Ban Bí thư đã ban hành Kết luận số 127-KL/TW, trong đó giao Đảng ủy Chính phủ chủ trì nghiên cứu phương án sáp nhập một số đơn vị hành chính cấp tỉnh, không tổ chức cấp huyện, sáp nhập một số xã, phường và vận hành mô hình chính quyền địa phương hai cấp: tỉnh và xã. 

Phương châm “vừa chạy vừa xếp hàng” được xác lập như một cam kết chính trị mạnh mẽ, thể hiện quyết tâm cao độ của Đảng và Nhà nước để trình Ban Chấp hành Trung ương Đảng vào trung tuần tháng 4/2025. Đây không chỉ là bước đi mang tính thể chế mà còn là dấu ấn lịch sử trong tiến trình xây dựng một mô hình quản trị quốc gia hiện đại, hiệu quả, tiết kiệm và phục vụ nhân dân. 

Đài Hà Nội đã tổ chức tọa đàm lớn “Tỉnh nào nhập với tỉnh nào?”, với sự tham gia của các chuyên gia hàng đầu như GS.TSKH Vũ Minh Giang, TS. Nguyễn Sĩ Dũng, TS. Nguyễn Văn Đáng, TS. Trần Anh Tuấn, ông Nguyễn Đức Hà, GS.TSKH Phan Xuân Sơn…, góp phần làm sáng tỏ nền tảng lịch sử, cơ sở khoa học và định hướng thực tiễn cho cuộc cải cách trọng đại này. 

Sáp nhập tỉnh xuyên thế kỷ: Lịch sử không lặp lại, mà tiến hóa  

Theo GS.TSKH Vũ Minh Giang, Phó Chủ tịch Hội Khoa học Lịch sử Việt Nam, việc chia tách hay sáp nhập đơn vị hành chính  là hiện tượng thường thấy trong lịch sử và phản ánh nhu cầu tự nhiên của nhà nước trong quá trình thích ứng với thời đại. 

Ông khẳng định: “Lần đầu tiên Việt Nam có một lãnh thổ lớn tương đương bây giờ là đầu thế kỷ 19. Khi ấy, vua Minh Mạng cải cách hành chính, chia đất nước thành 31 tỉnh trực thuộc trung ương, một bước đi mang tính đột phá để nhà nước kiểm soát hiệu quả từ Bắc chí Nam”. Theo ông, mỗi lần điều chỉnh đều xuất phát từ yêu cầu quản lý nhà nước và yêu cầu phát triển thực tiễn, nhưng “thay đổi bao giờ cũng phải đặt tính hiệu quả lên hàng đầu”. 

TS. Nguyễn Sĩ Dũng, nguyên Phó Chủ nhiệm Văn phòng Quốc hội, cho biết: “Tính từ thời Minh Mạng đến nay hơn 200 năm, chúng ta đã trải qua 10 lần tách nhập các tỉnh. Trung bình cứ khoảng 20 năm, chúng ta lại tách nhập tỉnh một lần". Ông cho rằng sau năm 1976, Việt Nam từ 72 tỉnh, thành được sáp nhập còn 38; sau đó tách dần ra thành 64 và đến năm 2008 là 63 như hiện nay. Quá trình này phản ánh “nhu cầu của thời đại”, trong đó khoa học công nghệ và hạ tầng giao thông, viễn thông ngày nay đã mở ra cơ hội tổ chức lại hệ thống hành chính ở quy mô lớn hơn. 

TS. Nguyễn Văn Đáng, giảng viên Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, nhận định: “Chúng ta không thể tư duy như thế mà phải tư duy phát triển. Nhu cầu kiểm soát tất nhiên là có nhưng mà hướng đến nền quản trị quốc gia hiện đại”. Theo ông, cần kiến tạo một cấu trúc hành chính ổn định “qua nhiều thế hệ, nhiều thế kỷ”, trong đó địa phương có đủ quyền năng và quy mô để trở thành cực tăng trưởng. 

Và theo GS.TSKH Vũ Minh Giang: “Bây giờ trên 700 đơn vị cấp huyện, mỗi đơn vị lại một bộ máy cồng kềnh. Chúng ta dành đến 70% ngân sách chi nuôi bộ máy cán bộ thì điều đó cũng phải suy nghĩ thật”. 

Chính quyền hai cấp: Cắt tầng nấc, tăng hiệu suất, nâng cấp xã thành nền tảng quản trị  

Việc bỏ cấp huyện là điểm nhấn đột phá nhất của Kết luận 127. GS.TSKH Vũ Minh Giang nhận định: “Khi tổ chức chính quyền địa phương 2 cấp (tỉnh, xã), sẽ bỏ được gần 700 quận, huyện hiện nay cùng với số lượng cán bộ rất đông. Việc tinh gọn chắc chắn tiết kiệm ngân sách rất lớn. Đây có thể xem là quyết định mang tính cách mạng, đem lại nhiều ý nghĩa và lợi ích". Cắt giảm tầng nấc cũng đồng nghĩa với xóa bỏ tình trạng “một quyết định từ Trung ương phải đi qua nhiều cấp mới đến được người dân”, như TS. Nguyễn Sĩ Dũng chỉ ra. Ông đề xuất cần có “văn phòng chuyên trách cấp tỉnh” phụ trách các dịch vụ công liên xã như tiêm chủng, quản lý hạ tầng, an ninh trật tự... 

Đồng thời, mô hình hai cấp đặt ra yêu cầu cấp bách về tái cấu trúc nhân sự. TS. Nguyễn Văn Đáng phân chia nhân sự xã thành hai nhóm: lãnh đạo chính trị và công chức hành chính chuyên môn. Ông cho rằng: “Bí thư xã hoàn toàn có thể tham gia Ban Chấp hành Đảng bộ tỉnh, thậm chí là thường vụ tỉnh ủy". Điều này đòi hỏi nâng tầm cán bộ cơ sở cả về trình độ, bản lĩnh chính trị và năng lực chuyên môn. Theo GS.TSKH Vũ Minh Giang, “uy tín chính trị của chính quyền trực tiếp là ở cấp cơ sở”, nhưng lâu nay cấp xã vẫn bị xem là cấp “nghiệp dư”, dẫn đến bố trí cán bộ chưa tương xứng. 

TS. Nguyễn Sĩ Dũng kiến nghị: “Chính khách cấp xã phải có tầm nhìn, khả năng định hướng và dẫn dắt người dân; còn công chức chuyên môn cần được thi tuyển, phân loại và trả lương theo hạng, tương ứng giữa trung ương, tỉnh hay xã nếu cùng cấp bậc". Chỉ số hiệu quả (KPI), chế độ đãi ngộ và cơ chế đánh giá đầu ra cần được áp dụng nghiêm túc để bảo đảm hiệu suất phục vụ và nâng cao lòng tin nhân dân. 

Sáp nhập tỉnh để tạo động lực vùng: Quy hoạch là nền tảng, hiệu quả là thước đo  

Kết luận 127 nhấn mạnh việc sắp xếp tỉnh không thể dựa vào cảm tính, mà phải bám sát quy hoạch tổng thể quốc gia và quy hoạch vùng – đã chia thành 6 vùng kinh tế - xã hội . TS. Nguyễn Văn Đáng khẳng định: “Địa phương mới hình thành sau sáp nhập phải tối ưu hóa được nguồn lực, tương thích quy hoạch chiến lược phát triển quốc gia cũng như chiến lược vùng để phát huy được thế mạnh của địa phương”. Sáp nhập vì thế không chỉ là hành chính, mà là bước tái cấu trúc để mở rộng không gian phát triển, giải phóng dư địa tăng trưởng. 

TS. Nguyễn Sĩ Dũng lý giải: “Có những tỉnh rất có điều kiện phát triển nhưng không gian lại bị bó hẹp. Bản chất của quy hoạch vùng là tạo ra không gian tương trợ nhau để tạo thành không gian phát triển và động lực phát triển". Trong khi đó, TS. Trần Anh Tuấn, nguyên Thứ trưởng Bộ Nội vụ, nhận định: “Sáp nhập sẽ thúc đẩy đầu tư, thương mại, đồng thời tiết kiệm được ngân sách chi thường xuyên cho tổ chức bộ máy". 

Theo số liệu từ Ủy ban Thường vụ Quốc hội, một tỉnh miền núi phải có dân số tối thiểu 900.000 người và diện tích 8.000 km², các tỉnh còn lại cần 1,4 triệu dân, diện tích từ 5.000 km² và tối thiểu 9 đơn vị cấp huyện. Tuy nhiên, hiện có tới 21 tỉnh chưa đạt chuẩn, trong đó 10 tỉnh không đạt bất kỳ tiêu chí nào. Tổng Bí thư Tô Lâm dẫn chứng: “Quận Đông Anh ở Hà Nội có số thu ngân sách hơn 27.000 tỷ đồng, bằng nhiều tỉnh gộp lại, thậm chí hơn hai chục lần so với một số tỉnh nghèo". Ông nhấn mạnh: “Thực tế, có tỉnh tách ra rất phát triển, song có tỉnh nói hết đất, dư địa rồi, chỉ tính liên kết vùng, chính vì vậy mới có hội đồng vùng, liên kết vùng". 

Từ đó, GS.TSKH Phan Xuân Sơn, nguyên Viện trưởng Viện Chính trị, Học viện Chính trị Quốc gia Hồ Chí Minh, đề xuất: “Cả nước khoảng trên 30 tỉnh, thành là vừa. Nếu để quá lớn thì khó quản lý, quá nhỏ thì lãng phí nguồn lực". Ông khẳng định: “Mô hình ba cấp hiện tại tạo ra sự chồng chéo và lãng phí, đã đến lúc thích hợp để chuyển sang mô hình tinh gọn, hiệu lực cao hơn". 

Kết tinh cải cách: Mở đường cho mô hình nhà nước kiến tạo phát triển  

Từ cải cách thời Minh Mạng đến Đổi mới năm 1986, lịch sử hành chính Việt Nam đã chứng kiến nhiều dấu mốc quan trọng. Kết luận 127 là một bước tiếp nối có tính đột phá, không chỉ tinh giản số lượng tỉnh, xóa cấp huyện, mà còn nâng cấp cơ sở thành nền tảng quản trị. TS. Nguyễn Văn Đáng tổng kết: “Tôi tin đó là nguyện vọng của số đông dân chúng cũng như lãnh đạo Đảng và Nhà nước". Còn theo GS.TSKH Vũ Minh Giang, “một quyết định chính trị lớn sẽ mở ra cả một chương mới trong lịch sử phát triển quốc gia – đó là nhà nước kiến tạo thực sự, từ những cải cách hành chính cốt lõi”. 

Nếu triển khai đúng hướng, cuộc cải cách lần này không chỉ tiết kiệm hàng chục nghìn tỷ đồng ngân sách thường xuyên mỗi năm mà còn tạo nền móng vững chắc cho một nhà nước phục vụ, liêm chính, hiệu quả và hiện đại. Với quyết tâm chính trị cao nhất, đồng thuận xã hội rộng rãi và sự chỉ đạo nhất quán từ Trung ương, Việt Nam đang từng bước hiện thực hóa khát vọng phát triển hùng cường, bắt đầu từ việc tổ chức lại bộ máy hành chính một cách bài bản, khoa học và hiệu quả. 

>> Sáp nhập tỉnh nhìn từ quy hoạch 6 vùng kinh tế