Tư duy ‘gia đình trị’ đang kìm chân doanh nghiệp tư nhân Việt: Muốn lớn, phải dám lột xác 

Tại hội thảo “Tháo gỡ bất cập chính sách để phát huy vai trò của kinh tế tư nhân trong nền kinh tế Việt Nam” được Báo Nhân Dân, Đài Truyền hình Việt Nam (VTV) và Hiệp hội Doanh nghiệp TP. Hồ Chí Minh (HUBA) tổ chức ngày 21/03/2025 tại TP. Hồ Chí Minh, hàng loạt chuyên gia, lãnh đạo cấp cao và doanh nhân đã cùng thẳng thắn mổ xẻ những bất cập sâu kín nhất, nhức nhối nhất, nhưng cũng là cơ hội cải cách lớn nhất cho khu vực tư nhân. 

Trong đó, trọng tâm là câu hỏi mang tính thời đại: Làm sao để doanh nghiệp tư nhân  bước ra khỏi cái bóng “gia đình trị”, hướng tới chuẩn mực quản trị quốc tế, có hệ thống kiểm soát rủi ro, trách nhiệm xã hội và khả năng cạnh tranh toàn cầu? 

Vướng mắc lớn nhất: Mô hình “owner-manager” và hội chứng không muốn lớn  

Mặc dù chiếm 98% tổng số doanh nghiệp và tạo việc làm cho hơn 85% lực lượng lao động cả nước, song khu vực tư nhân Việt Nam vẫn bị coi là mắc kẹt trong một "hộp tối quản trị", khi phần lớn vận hành theo mô hình “owner-manager” – chủ sở hữu cũng là người điều hành. Theo TS. Nguyễn Đức Kiên, điều này khiến cho các quyết định kinh doanh thiếu hệ thống, thiếu minh bạch, không có chiến lược dài hạn, không sử dụng KPI hay báo cáo kiểm toán, dẫn đến rủi ro xung đột lợi ích và chi phí đại diện rất cao. 

TS. Nguyễn Đức Kiên, nguyên Tổ trưởng Tổ tư vấn kinh tế của Thủ tướng phát biểu tại Hội thảo.

Theo PGS.TS Trần Đình Thiên , điều đáng lo hơn là nhiều doanh nghiệp không những không lớn, mà còn “không muốn lớn”. Bởi càng lớn thì càng dễ bị soi chiếu, bị thanh – kiểm tra, bị truy xét thuế má, thậm chí rơi vào vòng hình sự hóa khi môi trường pháp lý còn nhiều bất ổn. Do đó, rất nhiều doanh nghiệp cố tình duy trì quy mô nhỏ, chỉ hoạt động trong vùng xám để tránh rủi ro pháp lý, thay vì chấp nhận cuộc chơi lớn với các quy tắc minh bạch. 

Thực tế, chỉ khoảng 17% doanh nghiệp tư nhân Việt Nam có cơ cấu quản trị tách biệt giữa sở hữu và điều hành, trong khi tỷ lệ này ở các nước OECD là 65%. Khoảng cách này là cực kỳ đáng báo động. Trong khi thế giới đã áp dụng các hệ thống quản trị tiên tiến như COSO về kiểm soát nội bộ, ISO 37301 về tuân thủ, hay nguyên tắc OECD về quản trị doanh nghiệp, thì ở Việt Nam, phần lớn doanh nghiệp vẫn quản trị dựa vào trực giác, cảm tính và quan hệ thân hữu. 

Hệ quả là, dù đã có gần 1 triệu doanh nghiệp và hơn 5,2 triệu hộ kinh doanh cá thể, đóng góp khoảng 50–55% GDP, hơn 30% ngân sách và hơn 80% việc làm trong nền kinh tế, nhưng khu vực tư nhân vẫn “vô hình” trong chuỗi giá trị toàn cầu, chỉ khoảng 3% doanh nghiệp có khả năng tham gia sâu vào chuỗi sản xuất – cung ứng quốc tế. Năng suất lao động khu vực tư nhân vẫn thấp hơn nhiều so với FDI và doanh nghiệp nhà nước, còn khả năng tiếp cận vốn tín dụng, đất đai, công nghệ và thị trường vẫn rất hạn chế. 

Cải cách quản trị là then chốt: Không cải tổ, không thể hội nhập  

Theo TS. Cấn Văn Lực , chuyên gia kinh tế và thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tài chính – tiền tệ quốc gia, quản trị doanh nghiệp là điểm nghẽn cốt lõi, không thể “làm ngơ”. Ông cho biết, đến nay vẫn còn 3,1 triệu hộ kinh doanh chưa đăng ký chính thức, không có tư cách pháp nhân nên không thể tiếp cận vốn tín dụng, không được kiểm toán báo cáo tài chính và không đủ điều kiện tham gia các chương trình hỗ trợ của Nhà nước. Điều này khiến nguồn lực bị phân tán, thất thu ngân sách và đứt gãy dòng vốn thị trường. 

TS. Cấn Văn Lực, chuyên gia kinh tế, Thành viên Hội đồng tư vấn chính sách tài chính-tiền tệ Quốc gia phát biểu tại Hội thảo.

Hội thảo cũng chỉ rõ rằng có tới 7 nguyên nhân chủ quan đang kìm hãm sự phát triển của khu vực tư nhân, bao gồm: tư duy quản lý lạc hậu; cơ chế phân bổ nguồn lực không công bằng; chi phí tuân thủ pháp lý quá cao; sự đứt gãy giữa doanh nghiệp với viện nghiên cứu – trường đại học; và đặc biệt là thiếu hụt nhân lực chất lượng cao. Môi trường đầu tư – kinh doanh chưa thật sự bình đẳng khi doanh nghiệp tư nhân vẫn bị phân biệt với doanh nghiệp nhà nước và doanh nghiệp FDI trong tiếp cận đất đai, tín dụng và chính sách. 

Để khắc phục, các chuyên gia kiến nghị loạt giải pháp mang tính cải cách mạnh mẽ, như miễn giảm thuế ba năm cho doanh nghiệp mới; thiết kế chính sách bảo lãnh tín dụng theo mô hình Nhật Bản; đơn giản hóa quy trình đăng ký doanh nghiệp; xây dựng phần mềm kế toán miễn phí cho doanh nghiệp siêu nhỏ; và đặc biệt là xóa bỏ tình trạng hình sự hóa quan hệ kinh tế – dân sự để doanh nghiệp yên tâm đầu tư dài hạn. 

Bên cạnh đó, cần một cuộc cách mạng về tư duy trong chính quyền: từ “quản lý” sang “phụng sự”. Ông Nguyễn Quốc Kỳ – Chủ tịch HĐQT Vietravel – nhấn mạnh phải tổ chức các đợt sinh hoạt lớn trong Đảng về chuyển hóa tư duy, thiết kế chính sách theo mô hình “kiềng ba chân” (Nhà nước – doanh nghiệp lớn – doanh nghiệp nhỏ) thay vì mô hình ba tầng bậc hiện nay vốn gây chia cắt và phân biệt đối xử trong chính sách phát triển doanh nghiệp. 

Định vị lại tư nhân trong mô hình tăng trưởng: Từ vùng tối bước ra ánh sáng  

PGS.TS Trần Đình Thiên khẳng định, tư nhân không chỉ là thành phần bổ sung cho kinh tế nhà nước, mà phải được nhìn nhận là trung tâm của kinh tế thị trường hiện đại. Ông cho rằng: “Tư nhân không chỉ tạo ra của cải vật chất, mà còn sáng tạo năng lực phát triển cho xã hội, cho con người, cho đổi mới công nghệ và toàn bộ hệ sinh thái sản xuất hiện đại”. 

Vì vậy, Việt Nam cần một chiến lược tái định vị toàn diện khu vực kinh tế tư nhân trong mô hình tăng trưởng mới. TS. Nguyễn Đức Kiên cảnh báo, nếu không thay đổi cách nhìn và cách làm, khu vực tư nhân sẽ tiếp tục là “mảnh ghép bị bỏ lại” trong cuộc chơi phát triển. Cần thiết lập hệ thống KPI quốc gia đánh giá hiệu quả thực thi chính sách đối với từng phân nhóm doanh nghiệp – từ lớn đến nhỏ, từ ngành nghề đến địa phương – để không còn chỗ cho sự mơ hồ trong cải cách. 

Cũng trong khuôn khổ hội thảo, ông Trịnh Tiến Dũng – Tổng Giám đốc Đại Dũng – đề xuất tập trung đầu tư hạ tầng ở mức tối thiểu 7–8% GDP, xây dựng chính phủ điện tử để xóa bỏ xin – cho, mở rộng ngoại giao kinh tế để giúp doanh nghiệp tư nhân tìm kiếm thị trường và công nghệ. Đồng thời, phải cải cách thuế nhập khẩu linh kiện công nghệ để hỗ trợ doanh nghiệp sản xuất nâng cao giá trị gia tăng trong chuỗi cung ứng toàn cầu. 

Phát biểu tổng kết hội thảo, ông Nguyễn Ngọc Hòa – Chủ tịch HUBA – nhấn mạnh rằng đã đến lúc phải chuyển từ cam kết sang hành động cụ thể. Cần khẩn trương ban hành Nghị quyết mới của Bộ Chính trị về phát triển kinh tế tư nhân, với cơ chế kiểm tra, giám sát thực thi minh bạch, phân vai rõ ràng giữa doanh nghiệp lớn – vừa – nhỏ. Nếu không có đột phá thể chế, doanh nghiệp tư nhân sẽ mãi không thoát khỏi cái bóng của chính mình. 

Nếu doanh nghiệp tư nhân không dám bước qua vùng tối “gia đình trị”, thì chính họ sẽ là người đánh mất cơ hội vươn tầm, hội nhập và dẫn dắt nền kinh tế. Trong kỷ nguyên chuyển đổi số, kinh tế xanh và cạnh tranh toàn cầu, “bước qua bóng mình” không còn là lựa chọn, mà là sứ mệnh bắt buộc để tồn tại và phát triển. Đây không chỉ là lời cảnh tỉnh, mà là lời kêu gọi hành động khẩn thiết từ chính những người trong cuộc, những người đang kỳ vọng viết lại vai trò và vị thế của doanh nghiệp tư nhân Việt Nam trong lịch sử phát triển đất nước. 

>> Nhìn sang Trung Quốc, quay về Việt Nam: Làm thế nào để kinh tế tư nhân bứt phá?