Vị Giáo sư là một trong những nhà khoa học tiêu biểu nhất Việt Nam thế kỷ XX, 60 năm sau vẫn được thế giới nhắc tên nhờ nghiên cứu kinh điển 

Giáo sư Lê Văn Thiêm  (29/3/1918 – 3/6/1991) là một trong những nhà khoa học  tiêu biểu nhất của Việt Nam trong thế kỷ XX, nổi bật với những đóng góp to lớn trong lĩnh vực toán học. Ông sinh ra trong một gia đình có truyền thống yêu nước sâu sắc, và từ nhỏ đã thể hiện sự xuất sắc trong học tập. Nhờ tài năng và sự nỗ lực, Lê Văn Thiêm đã tạo dựng được vị thế vững chắc trong giới khoa học quốc tế, đồng thời trở thành niềm tự hào của Việt Nam. 

Chủ tịch đầu tiên của Hội Toán học Việt Nam  

Năm 1941, ông thi đỗ vào trường Ecole Normale Supérieure ở Phố d’Ulm, Paris - một trong những cơ sở giáo dục danh giá nhất của Pháp. Đây là nơi đã đào tạo ra nhiều nhà khoa học nổi tiếng thế giới, và việc đỗ vào ngôi trường này là minh chứng cho tài năng và sự nỗ lực không ngừng của Lê Văn Thiêm. Sau khi tốt nghiệp, ông tiếp tục con đường học vấn, hoàn thành luận án Tiến sĩ tại Thụy Sĩ và tiếp tục bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ quốc gia tại Pháp. 

Trong suốt thời gian nghiên cứu ở nước ngoài, ông đã có cơ hội học tập và làm việc cùng những người thầy nổi tiếng như Nevanlinna, Teichmuler, Valiron – những tên tuổi lớn trong lĩnh vực toán học. Lĩnh vực mà ông nghiên cứu là lý thuyết phân phối giá trị các hàm phân hình – một lĩnh vực thời sự và mang tính đột phá lúc bấy giờ. Năm 1949, Lê Văn Thiêm đã bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ quốc gia, đưa ra những kết quả mà ngày nay vẫn được coi là kinh điển trong toán học. 

Cùng năm đó, ông được bổ nhiệm làm giáo sư tại Đại học Zurich, Thụy Sĩ, và trở thành người Việt đầu tiên giữ chức danh này tại một trường đại học danh tiếng ở châu Âu. Đây là một cột mốc quan trọng trong sự nghiệp của ông, đánh dấu tên tuổi Lê Văn Thiêm trên bản đồ khoa học quốc tế. 

Tuy nhiên, dù có cơ hội phát triển sự nghiệp ở nước ngoài, lý tưởng lớn nhất của Lê Văn Thiêm vẫn là cống hiến cho Tổ quốc. Cuối năm 1949, ông quyết định trở về Việt Nam và tham gia đóng góp vào sự phát triển của nền toán học nước nhà. Ông được giao trọng trách xây dựng Trường Khoa học Cơ bản (nay là Đại học Khoa học Tự nhiên Hà Nội) và Trường Sư phạm Cao cấp (nay là Trường Đại học Sư phạm Hà Nội), đồng thời giữ vai trò Hiệu trưởng của cả hai trường. Bên cạnh đó, ông cũng trực tiếp giảng dạy môn Cơ học lý thuyết, truyền đạt kiến thức và cảm hứng cho nhiều thế hệ học trò. 

Không chỉ dừng lại ở đó, Giáo sư Lê Văn Thiêm còn là người đặt nền móng cho nhiều tổ chức và hoạt động khoa học quan trọng tại Việt Nam. Ông là Viện trưởng đầu tiên của Viện Toán học Việt Nam, Chủ tịch đầu tiên của Hội Toán học Việt Nam và Tổng biên tập của hai tạp chí toán học hàng đầu là "Acta Mathematica Vietnamica" và "Vietnam Journal of Mathematics". Với những đóng góp to lớn, ông đã góp phần thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của nền toán học Việt Nam. 

Lê Văn Thiêm cũng là người đại diện toàn quyền của Việt Nam tại Viện Liên hợp Nghiên cứu Hạt nhân Dubna, Liên Xô từ năm 1956 đến 1980. Nhờ uy tín và mối quan hệ quốc tế rộng rãi, ông đã kết nối và mời nhiều nhà toán học nổi tiếng thế giới như Laurent Schwartz, Alexander Grothendieck, Stephen Smale và Noam Chomsky đến Việt Nam. Những nhà khoa học này đã không chỉ đến thăm mà còn hỗ trợ, hợp tác chặt chẽ với các nhà toán học Việt Nam, mở ra nhiều cơ hội hợp tác và phát triển quốc tế cho nền khoa học nước nhà. 

Giáo sư Lê Văn Thiêm cũng được tặng các huân chương cao quý của nhà nước: Huân chương Độc lập hạng nhất, Huân chương Lao động hạng nhất, Huân chương Kháng chiến hạng nhì, Huân chương Kháng chiến chống Mỹ cứu nước hạng nhất. 

60 năm sau vẫn được thế giới nhắc tên  

Hàng chục năm trôi qua, thế giới vẫn không ngừng nhắc đến tên Giáo sư Lê Văn Thiêm nhờ những đóng góp mang tính kinh điển của ông trong lĩnh vực toán học. Một trong những thành tựu đáng tự hào nhất của ông là nghiên cứu về lý thuyết phân phối giá trị các hàm phân hình, hay còn gọi là lý thuyết Nevanlinna. Đây được xem là một trong những lý thuyết đẹp nhất của giải tích toán học thế kỷ 20, với sức ảnh hưởng sâu rộng đến nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau. Đặc biệt, lý thuyết này còn được xem như là sự mở rộng của định lý cơ bản của đại số, đem lại một bước tiến lớn cho toán học hiện đại. 

Lý thuyết Nevanlinna được xây dựng dựa trên ba “hòn đá tảng” chính: Định lý cơ bản thứ nhất, Định lý cơ bản thứ hai, và Quan hệ số khuyết. Tuy nhiên, đóng góp đặc biệt của Giáo sư Lê Văn Thiêm vào lý thuyết này chính là những kết quả xuất sắc liên quan đến Bài toán ngược, một nhánh nghiên cứu phức tạp nhưng cực kỳ quan trọng của lý thuyết phân hình. 

Công trình nghiên cứu về Bài toán ngược của Giáo sư Lê Văn Thiêm đã nhanh chóng đưa ông trở thành một trong những tác giả kinh điển của lý thuyết Nevanlinna. Ngay khi công trình ra đời, Lars Ahlfors - người từng đoạt giải Fields danh giá đầu tiên vào năm 1936 - đã giới thiệu và đánh giá cao trên tạp chí American Mathematical Reviews. Không chỉ giới thiệu nghiên cứu đầu tiên của Lê Văn Thiêm, Ahlfors còn tiếp tục giới thiệu một số công trình nghiên cứu tiếp theo của ông, góp phần lan tỏa tầm ảnh hưởng của Giáo sư Lê Văn Thiêm đến cộng đồng toán học toàn cầu. 

Cho đến tận ngày hôm nay, nhiều tài liệu và sách giáo khoa chuyên về lý thuyết Nevanlinna vẫn không ngừng nhắc đến các công trình của Lê Văn Thiêm. Đây là một vinh dự mà không phải nhà khoa học nào cũng có được, khi kết quả nghiên cứu của mình vẫn tiếp tục được công nhận và đề cập đến sau nhiều thập kỷ. Điều này chứng minh rằng những đóng góp của ông không chỉ mang giá trị tạm thời, mà còn là những cột mốc quan trọng trong sự phát triển của toán học thế giới. 

Công trình nổi tiếng nhất của Lê Văn Thiêm, bài báo có tựa đề "Beitrag zum Typenproblem der Riemannschen Flächen" (Về phân loại diện Riemann), được đăng trên tạp chí Commentarii Mathematici Helvetici vào năm 1947, là một dấu ấn lịch sử. Đây là công trình toán học đầu tiên của một người Việt Nam được công bố trên tạp chí quốc tế, đánh dấu bước khởi đầu quan trọng cho sự hội nhập của toán học Việt Nam vào cộng đồng toán học toàn cầu. 

Nhìn lại năm 1947, chúng ta có thể coi đây là năm mở đầu cho lịch sử toán học hiện đại của Việt Nam. Công trình đầu tay này của Giáo sư Lê Văn Thiêm không chỉ có ý nghĩa đối với cá nhân ông, mà còn là một cột mốc đáng tự hào cho toàn bộ nền toán học nước nhà. Bằng những đóng góp đột phá và tâm huyết trong nghiên cứu, Giáo sư Lê Văn Thiêm đã góp phần đưa toán học Việt Nam tham gia và khẳng định vị thế của mình trên bản đồ toán học thế giới. 

*Tổng hợp: Viện Toán Học, Chuyên trang Báo Phụ nữ Thủ đô 

>> Profile ‘khủng’ của chuyên gia AI FPT được phong hàm Giáo sư tại Vương quốc Anh: Tác giả của hơn 80 bài báo trên tạp chí quốc tế, sở hữu loạt giải thưởng danh giá