Nhân vật huyền thoại của Toán học Việt Nam 16 tuổi giành Huy chương Bạc IMO, người duy nhất giải được 2 bài toán thế kỷ, viết hơn 200 công trình khoa học
Đóng góp của ông được đánh giá là “những tiến bộ đột phá trong lĩnh vực lý thuyết biểu diễn của nhóm hữu hạn, một hướng nghiên cứu quan trọng trong Toán học…”
Nhân vật huyền thoại của Toán học Việt Nam
Trong đội hình 4 học sinh tham dự kỳ thi Olympic Toán học quốc tế (IMO) tại Anh vào năm 1979, cậu học sinh Phạm Hữu Tiệp của Trường Chu Văn An (Hà Nội) là người nhỏ tuổi nhất (16 tuổi) và nhẹ cân nhất, chỉ vỏn vẹn 35kg. Tuy nhiên, về khả năng làm toán, Tiệp lại xếp đầu đội tuyển.
Năm đó, Phạm Hữu Tiệp cùng hai thí sinh khác giành Huy chương Bạc, trong khi Lê Bá Khánh Trình giành Huy chương Vàng. Khi kết quả kỳ thi được công bố, thầy Lê Hải Châu, người phụ trách đội tuyển, nhận xét: "Khi học thì nhất Tiệp, nhì Trình, nhưng khi thi thì nhất Trình, nhì Tiệp".
Năm 1980, Phạm Hữu Tiệp sang học tại Khoa Toán - Cơ, Đại học Tổng hợp Lomonosov (MGU, Liên Xô cũ). Khi đó, ông là người thấp bé nhất trường, được bạn bè gọi thân mật là Tiệp "Chích".
Tuy nhỏ bé, ông nhanh chóng giành được sự khâm phục của bạn bè bởi thành tích học tập xuất sắc. Ông đạt điểm thi luôn là 5 (xuất sắc), giành giải nhất kỳ thi Olympic Toán sinh viên ở Matxcova năm thứ nhất và giải nhì trong cuộc thi công trình sinh viên toàn Liên bang vào năm thứ tư.
Sau khi tốt nghiệp đại học với tấm bằng đỏ, Phạm Hữu Tiệp tiếp tục nghiên cứu sinh, rồi bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ (nay là Tiến sĩ khoa học) vào năm 1991. Trong giai đoạn này, ông nghiên cứu về dàn nguyên, khai triển trực giao của đại số Lie và sau đó chuyển sang các vấn đề lý thuyết nhóm, lý thuyết biểu diễn.
Năm 1994, khi làm việc tại Viện Humboldt (Đức), ông cùng Giáo sư A.I. Kostrikin hoàn thành cuốn sách chuyên khảo "Khai triển trực giao và dàn nguyên", tổng kết công trình nghiên cứu của nhóm do A.I. Kostrikin lãnh đạo, trong đó ông là "thợ chính".
Sau khi chuyển đến Mỹ vào năm 1996, Phạm Hữu Tiệp đã làm việc tại nhiều đại học, bao gồm Ohio và Florida; cộng tác với các Viện nghiên cứu khoa học Toán học nổi tiếng như MSRI Berkeley và Viện nghiên cứu cao cấp Princeton. Giáo sư Tiệp cũng là thành viên của ban biên tập nhiều tạp chí lớn và tham gia tổ chức nhiều hội nghị quốc tế về Toán học.
Người tìm lời giải cho những ẩn số
Tháng 10/2024, trang tin khoa học Phys.org của Vương quốc Anh đã đưa tin: "Một Giáo sư tại Đại học Rutgers-New Brunswick, người dành cả sự nghiệp của mình để giải quyết những bí ẩn của Toán học, đã giải quyết thành công 2 vấn đề cơ bản, từng khiến các nhà toán học bối rối trong nhiều thập kỷ".
Giáo sư đó chính là Phạm Hữu Tiệp, nhà Toán học người Việt Nam, sinh năm 1963.
Theo trang tin khoa học, đóng góp của Giáo sư Tiệp được đánh giá là "những tiến bộ đột phá trong lĩnh vực lý thuyết biểu diễn của nhóm hữu hạn, một hướng nghiên cứu quan trọng trong Toán học. Các giải pháp của ông giúp mở rộng hiểu biết về tính đối xứng trong các cấu trúc và vật thể trong tự nhiên và khoa học, cũng như về đặc điểm dài hạn của các quá trình ngẫu nhiên trong các lĩnh vực như Hóa học, Vật lý, Kỹ thuật, Khoa học máy tính và Kinh tế".
Những lời đánh giá này xuất phát từ bài báo khoa học mà Giáo sư Tiệp công bố trên tạp chí Annals of Mathematics vào tháng 9, trong đó ông đã giải quyết thành công một bài toán do nhà toán học lỗi lạc Richard Brauer người Mỹ gốc Đức đưa ra vào năm 1955.
Giáo sư Tiệp đã chứng minh cho Giả thuyết Height Zero (Giả thuyết cao độ 0). Ông chia sẻ: "Giả thuyết là những ý tưởng có thể đúng, nhưng chúng cần được chứng minh. Tôi đã suy nghĩ về bài toán này suốt phần lớn sự nghiệp và dồn sức nghiên cứu trong 10 năm qua. Tôi mong muốn góp phần phát triển lĩnh vực này, nhưng không ngờ có thể giải được bài toán đó".
Giáo sư Phạm Hữu Tiệp và các đồng nghiệp đã theo đuổi lộ trình mà Brauer đã vạch ra qua loạt giả thuyết toán học công bố trong những năm 1950-1960. "Brauer là một trong những nhà toán học có trí tuệ xuất chúng. Họ giống như đến từ một hành tinh khác và có thể nhìn thấy những hiện tượng mà người khác không thể nhận ra", Giáo sư Tiệp nói.
Thành công này được xem là đã tháo gỡ một nút thắt quan trọng trong lý thuyết nhóm, một vấn đề tồn tại suốt 70 năm qua.
Khám phá thứ hai của Giáo sư Phạm Hữu Tiệp được công bố trong một nghiên cứu khác trên tạp chí Annals of Mathematics vào tháng 7, khi ông giải quyết thành công lý thuyết Deligne-Lusztig, liên quan đến vết (trace) của ma trận. Vết của ma trận là tổng các phần tử trên đường chéo của nó và là một khái niệm quan trọng trong đại số tuyến tính.
Stephen Miller, Giáo sư danh dự và Trưởng Khoa Toán tại Đại học Rutgers, nhận định: "Những công trình chất lượng và chuyên môn của Giáo sư Tiệp về các nhóm hữu hạn đã giúp Rutgers duy trì vị thế là một trong những trung tâm hàng đầu thế giới về lĩnh vực này".
Ông cũng nhấn mạnh rằng một trong những thành tựu lớn nhất của Toán học thế kỷ XX là việc phân loại các nhóm hữu hạn "đơn giản" - lĩnh vực mà Rutgers dẫn đầu. Những đóng góp của Giáo sư Tiệp đã giúp tăng cường sự hiện diện quốc tế của Khoa Toán, Đại học Rutgers.
Về phía mình, Giáo sư Phạm Hữu Tiệp cho biết, những hiểu biết từ lời giải của ông có thể giúp các nhà toán học hiểu sâu hơn về vết của ma trận và mở ra những đột phá trong nhiều bài toán quan trọng khác, bao gồm các giả thuyết của các nhà toán học danh tiếng như John Thompson từ Đại học Florida và Alexander Lubotzky từ Israel.
Không giống như các đồng nghiệp trong lĩnh vực khoa học Vật lý, thường sử dụng các thiết bị phức tạp để tiến hành nghiên cứu, Giáo sư Tiệp chỉ cần bút và giấy. Cho đến nay, ông đã viết 5 cuốn sách và hơn 200 bài báo trên các tạp chí toán học hàng đầu.
Ông chia sẻ rằng nhiều khi, những phát hiện đến từ khoảnh khắc bất ngờ. "Ý tưởng thường bật ra khi tôi không ngờ tới. Đó có thể là lúc tôi đang đi dạo cùng các con, làm vườn với vợ, hoặc chỉ đơn giản là nấu ăn trong bếp. Vợ tôi luôn biết khi nào tôi đang nghĩ về Toán học", Giáo sư Tiệp chia sẻ.
