GDP tăng mạnh nhưng thể chế chưa chuyển động kịp: Việt Nam phải bước vào ‘hành lang hẹp’ nếu muốn bứt phá

Trong bối cảnh nền kinh tế phục hồi mạnh mẽ sau đại dịch, Hội thảo Khoa học Quốc gia với chủ đề “Kinh tế Việt Nam năm 2024 và triển vọng năm 2025: Thúc đẩy cải cách thể chế kinh tế trong bối cảnh mới” tổ chức sáng 10/4/2025 tại Đại học Kinh tế Quốc dân đã đặt trọng tâm vào yếu tố thể chế như một đòn bẩy nền tảng.

Hội thảo Khoa học Quốc gia “Kinh tế Việt Nam năm 2024 và triển vọng năm 2025: Thúc đẩy cải cách thể chế kinh tế trong bối cảnh mới”, tổ chức sáng ngày 10/4/2025 tại Hội trường A2, Đại học Kinh tế Quốc dân, Hà Nội.

Sự kiện thu hút đông đảo học giả, chuyên gia và nhà hoạch định chính sách, đồng thời công bố Ấn phẩm Đánh giá Kinh tế Việt Nam thường niên 2024, phản ánh đầy đủ những thành quả, thách thức và định hướng cho tương lai. Tại đây, nhiều tiếng nói học thuật đã cùng gióng lên một cảnh báo: tăng trưởng không đi kèm cải cách thể chế sẽ chỉ là thành tích ngắn hạn, không tạo ra nền móng vững chắc cho phát triển lâu dài.

Tăng trưởng ấn tượng nhưng nền tảng vẫn còn mong manh

Năm 2024, GDP Việt Nam tăng 7,09%, vượt xa mức kế hoạch 6,5% của Chính phủ và cao nhất trong ba năm trở lại đây. Xuất khẩu tăng 14,3%, nhập khẩu tăng 16,7%, cán cân thương mại xuất siêu đạt kỷ lục 24,77 tỷ USD. FDI tăng 9,4%, tổng vốn đầu tư toàn xã hội tăng 7,5%, tín dụng tăng 15,08%, lạm phát chỉ ở mức 3,63% – tất cả cho thấy nền kinh tế đã trở lại đường ray tăng trưởng mạnh mẽ sau đại dịch và các cú sốc bên ngoài.

Toàn cảnh kinh tế Việt Nam giai đoạn 2016 – 2024: Tăng trưởng, cấu trúc sản xuất và thương mại trong chuyển động. Trích từ bài trình bày của GS.TS Tô Trung Thành tại Hội thảo Khoa học Quốc gia ngày 10/4/2025, Đại học Kinh tế Quốc dân.

Tuy nhiên, theo GS.TS Tô Trung Thành (Trưởng ban Biên tập Ấn phẩm), bản chất của tăng trưởng vẫn chủ yếu dựa trên vốn và lao động chứ không phải năng suất. Cụ thể, đóng góp của vốn chiếm 53,1%, lao động chiếm 18,8%, trong khi năng suất các yếu tố tổng hợp (TFP) – chỉ chiếm 28,1%, giảm đáng kể so với mức trên 33% trong giai đoạn 2016–2020. Đây là dấu hiệu đáng lo ngại vì tăng trưởng chiều rộng khó tạo ra sự bền vững trong dài hạn.

Chất lượng tăng trưởng, năng suất và vị thế thể chế của Việt Nam so với khu vực: Góc nhìn từ dữ liệu 2015–2024. Trích từ bài trình bày của GS.TS Tô Trung Thành tại Hội thảo Khoa học Quốc gia ngày 10/4/2025, Đại học Kinh tế Quốc dân.

Ngoài ra, năng suất lao động Việt Nam vẫn ở mức thấp so với khu vực: chỉ bằng 59,6% của Thái Lan, 52,8% của Malaysia và chưa đến 20% so với Singapore. Ngành chế biến – chế tạo, vốn được kỳ vọng là động lực chính, vẫn chưa thể hiện được vai trò dẫn dắt rõ rệt. Tỷ trọng đóng góp của công nghệ thông tin và truyền thông (ICT) vào tăng trưởng GDP chỉ đạt 0,35%, phản ánh sự tụt hậu đáng báo động về đổi mới sáng tạo.

Hành lang hẹp: Không còn là lý thuyết, mà là bài toán sinh tử

TS. Vũ Thành Tự Anh (Giám đốc Trường Chính sách công và Quản lý Fulbright) nhấn mạnh rằng “hành lang hẹp” – một khái niệm của Daron Acemoglu và James A. Robinson – không còn là lý thuyết xa vời mà là ngưỡng cửa sống còn của các quốc gia đang phát triển. Theo ông, đây là không gian thể chế nơi Nhà nước mạnh mẽ về năng lực nhưng đồng thời phải bị kiểm soát hiệu quả bởi xã hội và thị trường.

“Hành lang hẹp” – Khung lý thuyết thể chế cho phát triển thịnh vượng và tự do. Trích từ bài trình bày của TS. Vũ Thành Tự Anh tại Hội thảo Khoa học Quốc gia ngày 10/4/2025, Đại học Kinh tế Quốc dân.

TS. Tự Anh minh họa bằng mô hình trục tọa độ: trục tung đại diện cho năng lực Nhà nước, trục hoành cho quyền làm chủ của người dân. Chỉ những quốc gia đạt được cân bằng giữa hai yếu tố này mới có thể tiến vào “hành lang hẹp” – tức thể chế dung hợp. Hàn Quốc và Đài Loan là hai hình mẫu điển hình. Ngược lại, Malaysia và Thái Lan dù phát triển sớm nhưng vẫn loay hoay vì thiếu cơ chế phản biện và kiểm soát quyền lực hiệu quả.

Ông nhấn mạnh: nếu không có tư pháp độc lập, không có cơ chế đảm bảo quyền sở hữu, cạnh tranh bình đẳng và bảo vệ nhà đầu tư thiểu số, thì tăng trưởng kinh tế chỉ là “lâu đài trên cát”. Để tiến vào hành lang hẹp, Việt Nam không thể tiếp tục dựa vào cải cách hành chính bề mặt, mà cần một chiến lược cải cách thể chế toàn diện – từ thiết kế chính sách đến thi hành và giám sát thực thi.

Cải cách thể chế - động lực quan trọng đối với doanh nghiệp tư nhân

GS.TS Ngô Thắng Lợi (Đại học Kinh tế Quốc dân) cảnh báo rằng khu vực tư nhân – gồm hơn 900.000 doanh nghiệp và 5,2 triệu hộ kinh doanh – đang gặp phải nhiều rào cản. Dù đóng góp hơn 43% GDP và sử dụng 85% lực lượng lao động, khu vực này vẫn chưa được xác lập là trụ cột trung tâm của chiến lược tăng trưởng.

Chênh lệch về tiếp cận nguồn lực thể hiện rõ: doanh nghiệp nhà nước chỉ chiếm 11,2% doanh thu nhưng nắm tới 24,2% lợi nhuận và tiếp cận vốn dễ dàng hơn nhiều. Trong khi đó, khu vực tư nhân phải gánh mức thuế thu nhập doanh nghiệp cao nhất và đối mặt với thủ tục hành chính chồng chéo, chi phí không chính thức và rủi ro pháp lý tiềm tàng ở mọi cấp độ.

Đặc biệt, các mô hình kinh doanh mới – như fintech, thương mại điện tử, khởi nghiệp đổi mới sáng tạo – vẫn chưa có khung pháp lý rõ ràng để phát triển. “Doanh nghiệp nhỏ và vừa đang mặc chiếc áo thể chế quá chật, không thể lớn lên và bứt phá trong môi trường như vậy” – GS.TS Lợi nhấn mạnh.

GS.TS Phạm Hồng Chương (Hiệu trưởng Đại học Kinh tế Quốc dân) cảnh báo rằng nếu Việt Nam không bước vào hành lang hẹp trong giai đoạn 5–10 năm tới, cơ hội trở thành nước thu nhập cao vào năm 2045 sẽ trôi qua vĩnh viễn. Trong bối cảnh “cửa sổ dân số vàng” sắp khép lại, việc không cải cách thể chế đồng nghĩa với việc đánh mất động lực tăng trưởng duy nhất còn lại.

Thể chế chính là “cốt lõi mềm” của tăng trưởng. Nếu không giải phóng được năng lực sản xuất, nâng cao hiệu quả phân bổ nguồn lực và bảo vệ quyền làm chủ kinh tế của người dân, thì Việt Nam sẽ chỉ tăng trưởng mà không phát triển. Bước vào hành lang hẹp không còn là lựa chọn, mà là mệnh lệnh của thời đại.